روایت تاریخی

شیخ صدوق در عيون اخبار الرضا می‌نویسد: هرثمة بن اعين گفت: يك شب  نيمه شب كسى درب خانه‏ ام را كوبيد يكى از غلامان جواب داد. گفت به هرثمه بگو آقايت تو را می‌خواهد. با عجله حركت كردم لباس پوشيدم بسرعت خدمت حضرت رضاعلیه السلام رسيدم غلام آن جناب از جلو رفت من نيز از پشت سرش ناگاه چشمم به آقا علي بن موسى الرضاعلیه السلام افتاد كه در صحن خانه نشسته است. فرمود: هرثمه گفتم: بلى آقاي من فرمود: بنشين. نشستم. فرمود: هر چه بتو می‌گويم گوش كن و بخاطر بسپار نزديك سفر من بجانب خدا شده كه باجداد طاهرين خود ملحق شوم ديگر آخر زندگى من است اين ستمگر تصميم گرفته مرا بوسيله انگور و خرماى مسموم بكشد اما انگور را بوسيله نخى كه در سم فرو می‌برد و نخ آلوده بسم می‌شود آن را در انگور فرو می‌برد دستور داده يكى از غلامان دستش را آلوده بسم نموده آن را دانه می‌كند تا دانه ‏هاى انار در اين سم آلوده شود.

شیخ صدوق می‌نویسد محمّد بن قاسم مفسّر به سند مذكور در متن از امام عسكرىّ از پدرش از جدّش از علىّ بن موسى علیه‌السلام روايت كرده گفت: چون مأمون علىّ بن موسى علیه‌السلام را وليعهد خويش قرار داد مدّتى باران نيامد. بعض از اطرافيان مأمون و مخالفين حضرت رضا علیه‌السلام شروع به ياوه گوئى كرده گفتند: اين از شومى علىّ بن‏ موسى است، از زمانى كه وى به اين سرزمين قدم نهاده باران از آسمان نباريده و خداوند از فرستادن باران دريغ فرموده، اين خبر به مأمون رسيد و بر او گران آمد، نزد حضرت آمده تقاضا كرد كه ايشان نماز استسقاء (طلب باران) بخواند و گفت: اى كاش (حضرت) دعا می‌كرد و خداوند باران می‌فرستاد، امام علیه‌السلام فرمود: بسيار خوب، مأمون سؤال كرد: در چه روز و آن روز روز جمعه بود- اين كار را انجام می‌دهى؟

در خراسان زنى بود به نام زينب و ادعا می‌کرد كه دختر حضرت فاطمه عليها السلام است و به همین دلیل بر اهل خراسان فخر می‌ فروخت، پس امام رضا علیه‌السلام اين موضوع را شنيد و می‌دانست که او دروغ می‌گوید و از نسل حضرت زهرا نیست، پس آن زن را به نزد آن حضرت آوردند و امام ادعای او را رد کرده و فرمود اين كذابه است، اما آن زن سفاهت كرد بر آن حضرت و گفت: همچنان كه تو تردید می‌كنى در نسب من پس من هم تردید می‌كنم در نسب تو.

وقتی چنین شد امام را غيرت علويه به حركت درآمد و به مأمون فرمود: اين زن دروغ می‌گوید؛ على و فاطمه (ع) و فرزندان ایشان در برابر درندگان در امان هستند و گوشت آنها حرام است بر شیرها ــ در آن زمان حاکم خراسان را مکانی بود بنام برکة السباع که شیرهای درنده را در آنجا نگهداری می‌کردند برای انتقام گیری از دشمنانشان ــ پس این زن را بيندازيد در بركة السباع اگر راست گفته باشد درندگان با او کاری ندارند، و اگر دروغ گفته باشد پس او را پاره پاره می‌كنند.

پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم: امالى و عيون: ابن عماره از پدر خود نقل كرد كه حضرت صادق علیه‌السلام از آباء گرام خويش نقل نمود كه پيغمبر اكرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمود بزودى پاره ‏اى از تن من در خراسان دفن می‌شود هر مؤمنى او را زيارت كند خداوند بهشت را بر او واجب می‌نمايد و بدنش به آتش جهنم حرام می‌شود. عيون أخبار الرضا علیه‌السلام لي، الأمالي للصدوق الطَّالَقَانِيُّ عَنِ الْجَلُودِيِّ عَنِ الْجَوْهَرِيِّ عَنِ ابْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم سَتُدْفَنُ بَضْعَةٌ مِنِّي بِأَرْضِ خُرَاسَانَ لَا يَزُورُهَا مُؤْمِنٌ إِلَّا أَوْجَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ الْجَنَّةَ وَ حَرَّمَ جَسَدَهُ عَلَى النَّار « أمالي الصدوق ص ۶۳؛ عيون أخبار الرضا ج ۲ ص ۲۵۶. بحار الأنوار،ج‏ ۴۹،ص:۲۸۴»

علي بن ابراهيم گفت ياسر خادم پس از فوت حضرت رضاعلیه‌السلام و بازگشت از خراسان برايم تعريف كرد تمام جريانها را و ريان بن صلت كه از طرفداران حسن بن سهل بود نيز نقل كرد. گفتند وقتى كار رقيب مأمون (محمّد امين) تمام شد و مأمون بر حكومت مسلط گرديد نامه‏ اى به حضرت رضا علیه‌السلام نوشت و درخواست كرد كه بخراسان بيايد حضرت رضا علیه‌السلام بچند دليل عذر خواست مرتب در اين مورد مأمون نامه می‌نوشت و تقاضا می‌كرد تا حضرت رضا علیه‌السلام فهميد از او دست برنمی‌دارد با فرزندش حضرت جواد علیه‌السلام كه در آن وقت هفت سال داشت خارج شد مأمون نوشت كه از راه كوفه و قم نيايد آن جناب را از راه بصره و اهواز و فارس آوردند تا بالاخره به مرو رسيد وقتى وارد شد مأمون خلافت را بايشان عرضه

وداع از مدینه و مرقد پیامبر: عيون اخبار الرضا: سجستانى گفت وقتى پيك وارد شد براى بردن حضرت رضا علیه‌السلام به خراسان من در مدينه بودم آن جناب وارد مسجد شد براى وداع با پيغمبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم چندين مرتبه وداع كرد در هر مرتبه برمی‌گشت به طرف قبر پيامبر اكرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و صداى بگريه بلند می‌شد. جلو رفته سلام كردم جواب سلامم را داد من تهنيت عرض كردم فرمود مرا خوب ببين و زيارت كن كه از جوار قبر جدم خارج می‌شوم و در بلاد غربت از دنيا خواهم رفت و در كنار هارون دفن می‌شوم. گفت من نيز از پى آن جناب رفتم تا در طوس از دنيا رفت و كنار هارون دفن شد. عيون أخبار الرضا علیه‌السلام الْهَمَذَانِيُّ عَنْ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُخَوَّلٍ

اکثر مورخین ولادت امام رضا علیه‌السلام را در سال ۱۵۳ هجری ذکر کرده‌اند اما مرحوم کلینی، شیخ مفید و فتال نیشابوری بدون تعیین روز ولادت، سال آن را در ۱۴۸ هجری اعلام کرده‌اند. مرحوم کلینی، الکافی ج ۱ ص ۴۸۶؛ شیخ مفید الارشاد ج۲ ص ۲۴۸، فتال نیشابوری، روضة الواعظین ج۱ ص ۲۳۶، در تعیین روز ولادت نیز تمام مورخین روز یازدهم را عنوان کرده‌اند لیکن در ماه آن اختلاف است که به شرح زیر می‌باشد. الف ) شیخ صدوق، ابن شهر آشوب و طبری شیعه می‌نویسند حضرت رضا علیه‌السلام در روز پنجشنبه یا جمعه یازدهم ربیع الاول سال ۱۵۳ هجری متولد شدند. ( شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا ج۱ ص ۱۸، محدث اربلی، کشف الغمه ج ۲ص ۲۹۷، ابن شهرآشوب، مناقب آل ابیطالب ج۴ ص ۳۶۷، طبری، بشارة المصطفی ۲۱۷، علامه مجلسی بحارالأنوار ج ۴۹ ص ۹؛ علامه مجلسی جلاءالعیون ص ۹۲۹ ) ب ) اما به روایت مشهور ولادت آن حضرت در روز پنجشنبه یا جمعه ۱۱ ذیقعده سال صد و چهل و هشت و یا سال صد و پنجاه و سه هجری بوده است. ( فتال نیشابوری، روضة الواعظین ج۱ ص ۲۳۶، طبرسی اعلام الوری ص ۴۲۳، محدث اربلی کَشف الغُمّه ج۳ ص ۴۹، علامه مجلسی بحارالأنوار ج۴۹ ص ۹، علامه مجلسی جلاءالعیون ص ۹۲۹، شیخ عباس قمی؛ منتهی الآمال ص ۱۶۱۱)

در خصوص زمان شهادت امام رضا علیه‌السلام اختلاف نظر وجود دارد اکثر مورخین سال شهادتش را ۲۰۳ هجری اعلام کرده‌اند ولیکن طبری شیعه و رضی الدین حلی سال شهادت را ۲۰۲ هجری می‌دانند. طبری، دلائل الامامه ص ۳۵۰، رضی الدین حلّی، العدد القویه ص ۲۷۶ اما در خصوص ماه و روز شهادت حضرت شش گزارش مختلف وجود دارد که سه گزارش در ماه صفر دو گزارش مربوط به ماه رمضان و یک گزارش نیز برای ما ذیقعده است که در زیر به آن اشاره می‌شود: الف ) رضی الدین حلی می‌نویسد امام رضا علیه‌السلام در روز دوشنبه ۱۴ صفر سال ۲۰۲ هجری به شهادت رسیدند. ( رضی الدین حلّی، العدد القویه ص ۲۷۶؛ علامه بحرانی عوالم العلوم ج ۲۲ ص ۴۸۰؛ شیخ عباس قمی منتهی الآمال ص ۹۲۲) ب ) بنا بر گزارش شیخ کفعمی شهادت امام هشتم در روز سه شنبه ۱۷ صفر سال ۲۰۳ هجری و در سن ۵۵ سالگی بوده است ( شیخ کفعمی، المصباح ص ۵۱۰، علامه مجلسی، بحارالأنوار ج۴۹ ص ۲۹۳، علامه مجلسی جلاءالعیون ص ۹۵۴، شیخ عباس قمی؛ منتهی الآمال ص ۱۷۲۳)  ج ) بنا بر روایت مشهور علی بن موسی الرضا علیه‌السلام در آخرین روز ماه صفر سال ۲۰۳ هجری بوسيله سمى كه مأمون لعنة الله علیه در انگور ریخته بود به شهادت رسیدند. ( علامه طبرسی، اعلام الوری ج۲ ص ۴۰۳، محدث اربلی، کشف الغمه ج۲ ص ۳۱۲، رضی الدین حلّی، العدد القویه ص ۲۷۶، علامه مجلسی، بحارالأنوار ج ۴۹ ص ۳، علامه مجلسی جلاءالعیون ص ۹۵۴، شیخ عباس قمی؛ منتهی الآمال ص ۱۷۲۳)