کاربری جاری : مهمان خوش آمدید
 
خانه :: آرایه های شعر

قالب های شعر فارسی ( بخش چهارم )

۱۱ ـ مستزاد :

مستَزاد مشتق از کلمه زاید است. و در ادبیات به قالب شعری گفته می‌شود  که در آخر هر مصراع شعر ( معمولا رباعي، غزل و قطعه ) جمله ی کوتاه آهنگین  و مسجعی اضافه می‌کنند، بطوری که عبارت افزوده شده معنی مصراع ماقبل خود را تکمیل می‌کند .این عبارت از نظر قافيه هم  بايد با مصرعی که در مقابل آن قرار گرفته است هماهنگ باشد، ولی با وزن اصلی شعر یکسان نیست. در واقع کلمه ی مستزاد به معنی "زیاد شده" هم همین معنی را می‌دهد و علت نام گذاری این نوع شعر هم عبارت کوتاه اضافه شده در پایان هر مصراع است .
مستزاد برای اولین بار توسط مسعود سعد سلمان سروده شد. بعد از او شعرای زیادی به این قالب شعر گفتند. مستزاد مجلس چهارم (در رابطه با وقایع سیاسی مجلس چهارم مشروطیت ) که توسط میرزاده عشقی سروده شده‌است از مستزادهای بسیار معروف است.

قالب های شعر فارسی ( بخش سوم )

در بخش اول و دوم آشنایی با قالبهای شعر فارسی با چهار قالب شعری مفردات، دوبیتی، رباعی، مثنوی، قصیده و غزل از قالبهای شعر کلاسیک آشنا شدیم در این بخش به دیگر قالبهای شعر کلاسیک می‌پردازیم.

۷ ـ قطعه :

«قِطعه» در لغت به‌معنی پاره و تکه‌ای از هر چیزی است. طبق آنچه در دکتر منصور رستگار فسایی در کتاب «انواع شعر فارسی» نقل کرده‌اند، ایرانیان جمع آن، یعنی «قطع» را می‌گفته‌اند و به همین دلیل، امروزه برخی به آن «قَطعه» می‌گویند. در اصطلاح ادبی، قطعه به شعری موزون گفته می‌شود که داری قافیۀ مشترک در مصرع های دوم است و غالبا در موضوع های اخلاقی؛ پندیات سروده می شود. شعر قطعه داری بیت مصرع مردف نیست یعنی اینکه مصرع اول بیت اول شعر دارای قافیه نیست و فقط رعایت قافیه در مصرع های دوم الزام دارد به همین دلیل بعضی شعر قطعه را غزل بی سر می‌نامند

اما ویژگی‌های قالب قطعه چیست؟ از ویژگی‌های جالب قالب قطعه این است که شاعر محدود به ویژگی‌های قالب‌هایی مانند غزل و قصیده نمی‌ماند، و اگر شاعر بخواهد در قالب قطعه مقصودش را در مؤثرترین شکل خود بیان کند، از زبان محدود غزل و ادیبانه قصیده دور می‌شود و به زبان محاوره نزدیک می‌شود. چنین است که می‌توان گفت زبان اکثر قطعه‌های زبان فارسی محاوره‌ای‌ است. بهترین راه بررسی این موضوع، مقایسه زبان مقطعات و قصاید یک شاعر است

اوزان شعر فارسی

وزن چیست: وزن شعر را عبارت از تقسیم شعر به هجاهای منظم و متقارن می‌داند اعم از این که متساوی و متشابه الاجزاء باشند یا نباشند. یعنی وی نظم و ترتیب هجایی در درون ساختار شعر را عامل ایجاد وزن در شعر می‌شمارد. به این ترتیب وزن شعر تابعی از نظم هجایی می‌گردد.

اوزان شعر فارسی بر سه نوع است:

 الف- اوزانی كه شاعران به آن ها شعر سروده اند و تعداد آن ها بیشتر از۲۵۰ وزن است

 ب- اوزانی كه عروضیان خود برای آن ها شعری به عنوان مثال آورده اند.

ج- اوزانی كه مثال برای آنها آورده نشده است.

تعداد اوزان پركاربرد را یكی از محققان ۲۹ وزن دانسته و دیگری ۳۳ وزن

قالبهای شعر فارسی ( بخش دوم)

در بخش اول آشنایی با قالبهای شعر فارسی با چهار قالب شعری مفردات، دوبیتی، رباعی، مثنوی، از قالب های شعر کلاسیک آشنا شدیم در این بخش به دیگر قالبهای شعر کلاسیک می‌پردازیم.

۵ـ قـصـیـده :

شعری است بر يك وزن و با مطلع مصرّع ( یعنی هر دو مصرع بیت اول دارای قافیه هستند ) که قافیه آن در مصرع اول بیت اول و تمامی مصرع های ابیات بعدی باید رعایت شده و آورده شود  و آوردن ردیف هم همچون دیگر قالب های شعری اختیاری است. در قصیده معمولا یک قصد معین، یعنی، یک موضوع واحد همچون ستايش يا نكوهش، تهنيت يا تعزيت، شكر يا شكايت، فخر يا حماسه، پند و حكمت يا مسائل اجتماعي و اخلاقي و عرفانی، محور سخن قرار می گیرد و از این جهت با غزل تفاوت دارد، البته  تفاوت قطعی غزل با قصیده در ابیات آن هاست، زیرا غزل بین ۵ تا ۱۵ بیت است، اما قصیده، حد اقل شانزده بیت است و حد اکثر آن آزاد است  و تا بیش

قالبهای شعر فارسی ( بخش اول )

بعد از آشنایی با ردیف و قافیه و جایگاه، نقش و ویژگی های هریک در شعر فارسی، در این بخش با انواع قالبهای شعر فارسی و مشخصات هریک آشنا می‌شویم

مقدمه : منظور از قالب یک شعر، شکل آرایش مصرع ها و نظام قافیه آرایی آن است. شعر به مفهوم عام خود نه در تعریف می‌گنجد و نه در قالب، ولی شاعران و مخاطبان آنها، به مرور زمان به تفاهم هایی رسیده اند

و شکلهایی خاص را در مصراع بندی و قافیه آرایی شعر به رسمیت شناخته اند. به این ترتیب در طول تاریخ، چند قالب پدید آمده و؛ شاعران کهن ما کمتر از محدوده این قالبها خارج شده اند. فقط در قرن اخیر، یک تحوّل جهش وار داشته ایم که اصول حاکم بر قالبهای شعر را تا حدّ زیادی دستخوش تغییر کرده است

قافیه در شعر فارسی

در بحث قبل با ردیف، جایگاه و مشخصات آن در اشعار فارسی آشنا شدیم حال در این بخش به بحث قافیه و انواع و اجزاء آن و همچنین جایگاه آن در شعر فارسی می‌پردازیم . 

تعریف قافیه: قافیه به کلمه یا کلماتی گفته می شود که قبل از ردیف آمده و حداقل در آخرین حرف اصلی کلمه با هم مشترک هستند. ( شاید بتوان گفت قافیه متشکل از حروف « صامت » و حرکاتی «مصوت ها » است که در آخرین کلمه هر بیت یا مصرع می‌آید )

مثال : هر کدام ازکلمات داخل پرانتز ها  ( غَم، سَم، خَم ) ( خُم، دُم، سُم ) ( دَشت، هَشت، رَشت) ( کِشت، خِشت، زِشت) ( جوان ، زبان، کمان ) با یکدیگر هم قافیه هستند. به عبارتی دیگر حد اقل قافیه عبارت است از یک صامت ( هر یک از حروف الفبا )  و یک مصوت ( ــَــِــُــ  ا ، او ، ای ) به عنوان مثال در شش کلمه اول حرف میم صامت و حرکت فتحه ( ـَــ ) در سه کلمه اول و ضمه (ــُــ) در سه کلمه دوم مصوت ها هستند. در سه کلمه سوم و چهارم نیز حرف

ردیف در شعر فارسی

تمام نوشتارها در ادبیات زبان فارسی از دو حال خارج نیست ۱ . نثر (نثر مسجع ، نثر مرسل ) ۲. نظم ( شعر) نظم یا شعر کلام یا نوشتاری است که باید سه ویژگی وزن ، ردیف و قافیه و تخیل را داشته باشد که به آن شعر بگوییم. در زیر به جایگاه و ویژگی های ردیف در شعر فارسی می پردازیم.

جایگاه و تعریف ردیف  در شعر فارسی :

تعریف نظم ( شعر ) :  نظم کلامی است که سه ویژگی داشته باشد   

 ۱ـ  ردیف و قافیه

۲ـ وزن

۳ـ تخیلی بودن ( تخیلی بودن ویژگی مهم شعر است و اگر شعری خالی از تخیل و ذوق شاعرانه باشد آن را نظم گویند نه شعر)

نکته:  مکان و میزان قافیه نیز بستگی به قالب شعر همچون شعر نو یا بحر طویل متغییر است.