اشعار

بی‌شک یکی از مهم ترین وظایف مداحان و شعرای گرانقدر آشنا ساختن مردم به جایگاه والا و الهی ائمه علیهم‌السلام می‌­باشد تا ضمن معرفت افزائی؛ الگویی مناسب برای توسل و تقرب به درگاه الهی اراده داده شود؛ اصولا برگزاری جلسات روضه یا مولودی و یا اعیاد؛ جدایی از اینکه ابراز تولا نسبت به این ذوات مقدس و تبری به دشمنان آنان است یک هدف والاتری نیز دارد؛ و آن چیزی نیست جز تقرب الهی؛ چنان که در زیارت جامعه کبیره نیز می‌­خوانیم : یا ولی الله يا وَلِيَّ اللّهِ إنّ بَيْنى وَ بَيْنَ اللّهِ عز و جل ذُنُوبا لا يَأْتى عَلَيْها إلّا رِضاكُمْ!!! آما برای رسیدن به این هدف والا لازم است ابتدا با جایگاه الهی؛ شأن و اختیارات ائمه آشنا باشیم تا بهتر بتوانیم این رابطه را برقرار کرده و آنان را واسطه فیض و رحمت الهی قرار دهیم که این امر نیز با مدح واقعی آنان میسر خواهد بود

اما مدح اهل بیت علیهم‌السلام به چند شیوه ممکن است انجام شود؟ که در ادامه به آن می‌پردازیم؛ اما قبل از هر چیز لازم است متذکر شویم که در تمامی شیوه‌های مدح اهل بیت باید استناد تاریخی یا روایی وجود داشته باشد و هیچ شاعر و یا مداحی مجاز نیست بر اساس برداشتها­ی شخصی و یا تخیلات خود به مدح اهل بیت بپردازد

۱ـ مدح ائمه بر اساس ویژگی‌های الهی آنها: ائمه علیهم‌السلام بر اساس وظایفی که برای هدایت جامعه دارند دارای ویژگی‌ها و اختیاراتی خاص از جانب خداوند هستند تا بهتر و ساده‌­تر مردم را به سر منزل هدایت و سعادت برسانند که این ویژگی‌ها در آیات قرآن و روایات وارده ذکر شده است؛ بی ­شک می‌توان گفت یکی از مهم ­ترین این اسناد زیارت جامعه کبیره می‌­باشد که یادگاری ارزشمند از امام هادی علیهم‌السلام می‌­باشد؛ لذا مقام معظم رهبری در دیدار با مداحان اینگونه توصیه می‌­فرمایند: برای مناقب ائمه از زیارت­ها بخصوص زیارت جامعه کبیره استفاده کنید؛ بنابر این شما دیگر هیچ احتیاجی ندارید که مبالغاتی را در ذهن خود خلق کنید؛ آنچه که باید در باب ائمه علیهم‌السلام گفته شود در زیارت جامعه کبیره هست « دیدار معظم له با مداحان در تاریخ ۱۳۹۰/۳/۵»

در زیر مواردی از مدح امیرالمؤمنین علیه السلام که در آیات و روایات ذکر شده تقدیم می گردد

ای قلم امشب بپا خیز و بگو مولا علی‌ست             یاریم کن تا بگویم عروة الوثقی علی‌ست

سیصد و چند آیه از قرآن به نقل از مصطفی*            در مقام و مدح و شأن حضرت مولا علی‌ست

ز امر حق باید تمسک جست بر حبل المتین            مصطفی فرمود: حبل اله برای ما علی‌ست**

*بسیاری از مفسرین و علما همچون ابن عساکر از علمای اهل سنت در تاریخ دمشق می نویسند: ابن عباس گوید ۳۰۰ آیه از قرآن در باره علی نازل شده است.تاريخ مدينة دمشق ، ج ۴۲، ص۳۶۴، تاريخ الخلفاء سيوطي، ص۱۷۱ - الصواعق المحرقه ابن حجر مکي، ص۱۹۶

** اشاره به ۱۰۳ سوره آل عمران وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا .... صاحب کتاب مناقب الفاخرة از عبد الله بن عباس روایت کرده است که ما در خدمت رسول خدا صَلَّیَ‌الله‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ بودیم عربی آمد و عرض کرد یا رسول الله شنیدم که می‌فرمودی ِاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ حبل خدا کدام است که باو تمسک جوئیم؟رسول خدا صَلَّیَ‌الله‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ دست خود را بر دست علی علیه‌السلام زد و فرمود به این شخص تمسک جوئید که این حبل المتین است کفایة الخصام ص ۳۴۳

نمونه‌ای از مدح ائمه که در زیارت جامعه کبیره آمده است

با تو هر چیزی شروع و با تو حق پایان دهد             « وَ بِکُم یَختِم» دلیلم «عَلَّمَ الاَسما» علی‌ست

سند: بکم فتح اللَّه و بکم یختم و بکم ینزّل الغیث

در بسیاری از موارد نیز این ویژگی‌ها در آیات قرآن و یا احادیث قدسی آمده است که نمونه آن را در زیر  ذکر می‌کنیم:

حرف پیغمبر همان حرف خدا باشد که گفت *            هم علی با حق بود هم حق بود هرجا علی‌ست **

* وَ مَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَىُ إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى و هرگز« پیغمبر» از روی هوای نفس سخن نمی‌گويد سخن او هیچ چیز غیر وحی خدا نیست سوره نجم آیات ۳ و ۴

** پیامبر اکرم فرمودند: عَلِيٌّ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَلِيٍّ يَدُورُ حَيْثُمَا دَارَ علی علیه‌السلام با حقّ است و حق با علی هر کجا علی باشد، حق هم آن جاست. الأمالي شیخ صدوق ص ۸۹؛ الأمالي شیخ طوسی ص ۵۴۸؛

و یا اینکه« عصمت و دوری از هرگونه رجس و پلیدی» یکی از صفات الهی ائمه است که در آیه تطهیر بدان تصریح شده است لذا شاعر در این مصرع «منم که عصمت‌ا‌للَّه و به ساق عرش، زیورم» این آیه از قرآن را مورد استناد قرار داده است

 تذکر مهم: همانطور  که پیش­تر هم گفتیم این نوع مدح حتما باید مستند به آیات قرآن و روایات وارده باشد تا خدایی ناکرده دچار غلو و اغراق بی­مورد نشویم که موجب کفر شود؛ لذا امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام فرمودند: لَا تَتَجَاوَزُوا بِنَا الْعُبُودِيَّةَ ثُمَّ قُولُوا فِينَا مَا شِئْتُمْ وَ لَنْ تَبْلُغُوا وَ إِيَّاكُمْ وَ الْغُلُوَّ كَغُلُوِّ النَّصَارَى فَإِنِّي بَرِي‏ءٌ مِنَ الْغَالِينَ. ما را از مرز عبودیت خارج نکنید و به سرحدّ ربوبیت نرسانید، آن گاه هرچه می‌­خواهید در فضیلت ما بگویید، لیکن بدانید که حق ثناگویی ما را ادا نخواهید کرد. از غلوّ کردن درباره ما بپرهیزید و همانند نصاری که درباره عیسی علیه‌السلام غلو کردند نباشید، که من از غلوّ کنندگان بیزارم الاحتجاج ج ۲ ص ۴۳۸، بحارالانوار ج ۲۵ ص ۲۷۴، اثبات الهداه ج ۵ ص ۳۹۱

۲ـ مدح ائمه بر اساس ویژگی‌­های اخلاقی و رفتاری: یکی دیگر از وجوه مدح ائمه علیهم‌السلام که می‌­تواند ضمن معرفی بهتر اهل بیت الگو های رفتاری و کرداری برای جامعه ترسیم کنند مدح آنان بر اساس گفتار؛ رفتار و کردار آنان است که صد البته این مدح هم حتما باید بر اساس روایات وارده و کتب تاریخی معتبر باشد که این ویژگی‌­ها را شاعر و یا مداح حتما باید شخصا از روی کتب معتبر مطالعه کرده و بعدا آن را نقل کنند و از نقل مناقب بر اساس شنیده‌ها جدا بپرهیزد  زیرا گاهی دیده شده است که مناقب ساختگی و بدون استناد در جامعه رواج یافته که بیشتر موجب بدبینی و طرد مردم علی‌­الخصوص جوانان شده است لذا مقام معظم رهبری در تذکری دیگر به مداحان و شعرا می‌­فرمایند: بهترین مجموعۀ شعری که می‌­شود در یک منبر مداحی انسان بیان کند؛ چیزی است که در آن منقبت اهل بیت علیهم‌السلام باشد؛ ذکر مناقب آنها دلها را روشن می‌­کند؛ البته منظور مناقب متقن است؛ اینجور نباشد که انسان به حرف­ های سست تکیه کند « دیدار معظم له با مداحان در تاریخ ۱۳۹۰/۳/۵»  در زیر نمونه‌های از اینگونه مدح تقدیم می‌گردد!

ضربتش در خـنـدق افضل از عبادات همه*            همچو احمد یار مومن، قاتل اعدا علی‌ست

**پیامبر اکرم صَلَّیَ‌الله‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ فرمودند: ضَربَةُ عَلِی یَومَ الخَندَقِ اَفضَلُ مِن عِبادَةِ الثّقلین؛ ارزش ضربه و جنگ علی علیه‌السلام در روز خندق بالاتر از عبادت تمام جنّ و انس‍ان ست. شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ج ۱۹ ص ۲۶، بحارالانوار، ج۲۰، ص ۲۱۶، الاحتجاج ج۱ ص ۱۲۲

در نمازش تا که بخشد بر گدا انگشترش            آیه نازل شد امام و رهبر دنیا علی‌ست

اشاره به آیه ۵۵ سوره مائده که خداوند فرمود: إِنَّما وَلِیُّکُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُواالَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ ولیّ امر و یاور شما تنها خدا و رسول و مؤمنانی خواهند بود که نماز به پا داشته و به فقرا در حال رکوع زکات می‌دهند. پیامبر اکرم در خطبه غدیریه با خواند این آیه فرمودند: وَ قَدْ أَنْزَلَ الله تَبارَکَ وَ تَعالی عَلیَّ بِذلِکَ آیَةً مِنْ کِتابِهِ هِی: «إِنَّما وَلِیُّکُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُواالَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ» وَ عَلِی بْنُ أَبی طالِبٍ الَّذی أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّکاةَ وَ هُوَ راکِعٌ یُریدُ الله عَزَّوَجَلَّ فی کُلِّ حالٍ.  ای مردم علی بن ابیطالب علیه‌السلام همان کسی است که خدا در این آیه ولی شما کرده و نماز به پای داشته ذکوة داده است. لذا مفسرین این آیه را مختص امیرالمومنین می‌دانند. سیوطى در الدرالمنثور  ذیل این آیه از ابن عباس نقل می‌کند که على در رکوع نماز بود که سألى تقاضاى کمک کرد و آن حضرت انگشترش را به او صدقه داد. پیامبر صَلَّیَ‌الله‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ از او پرسید: چه کسى این انگشتر را به تو صدقه داد؟ اشاره به على علیه‌السلام کرد و گفت: آن مرد که در حال رکوع است! در این هنگام آیه ((انما ولیکم الله و رسوله...)) نازل شد  الدر المنثور ج۲ ص۲۹۳

در اُحـد جـبـریـل بـا امــر الـهـی زد نـدا            با خبر باشید یاران لا فتی الا...، علی‌ست

در غزوه احد هنگامی که از اطراف به پیامبر حمله می‌شد؛ حضرت علی علیه‌السلام به فرمان پیامبر صَلَّیَ‌الله‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ به آنان حمله می‌کرد جبرئیل نازل شد و روحیه جوانمردی امام علی علیه‌السلام را ستایش نمود. رسول خدا صَلَّیَ‌الله‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ جبرئیل را تصدیق کرد و گفت: من از علی هستم و او از من است. سپس صدایی در آسمان پیچید که: لا فَتی اِلاّ عَلی؛ لا سَیفَ اِلاّ ذُوالفَقار، جوانمردی همچون علی و شمشیری چون ذوالفقار وجود ندارد تاریخ طبری،ج۳، ص۱۰۲۷؛ الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۱۰۷؛ الکافی، ج۸، ص۱۱۰، ح۹۰؛ تاريخنامه طبرى‏، ج۳، ص۱۶۹

۳ـ مدح ائمه بر اساس تخیلات شاعرانه: گاهی مواقع شاعر بر اساس تخیلات و روح لطیف شاعرانه شروع به مدح اهل بیت می‌کند که این نوع مدح فاقد معرفت­ افزایی و شناخت بیشتر اهل بیت است و صرفا تخیلات لطیف شاعرانه است که شاید بتوان گفت ارزش معنویی آنچنانی ندارد! اما اگر این نوع مدح با دو نوع قبلی همراه و ممزوج باشد آنگاه شعر به حد اعلا و تحسین برانگیز خواهد رسید و می‌توان گفت بهترین نوع مدح خواهد بود!!! مقام معظم رهبری در این خصوص می‌­فرمایند: یک چیزهایی هست که گفتن آنها هیچ گشایشی و هیچ فتوحی در ذهن شنوندۀ شما به وجود نمی‌­آورد؛ هیچ بهجتی در جان مستمع شما به وجود نمی‌­آورد؛ اینها را نگوئید. آن چیزهایی را بگوئید که دلها را نرم می‌­کند؛ خاشع می‌­کند، به پیروی از فاطمه زهرا سلام ­الله­ علیها راغب می‌­­کند!! « دیدار معظم له با مداحان در تاریخ ۱۳۹۰/۳/۵» و در بخش دیگری‌ فرمودند: از حرف های کم محتوا و ظاهر عشق و عاشقی که ته آن هیچ چیز نیست، دوری کنید. از مفاهیم حسینی، از مفاهیم اسلامی، از صبر، از جهاد، از تقوا، از پارسایی و راه‌های زندگی ( اهل بیت) در شعرها استفاده کنید و آنها را بخوانید « بخشی از بیانات رهبر معظم  انقلاب اسلامی  در دیدار با مداحان مورخ ۱۳۸۴/۶/۳

در زیر نمونه‌هایی از این نوع مدح را مشاهده بفرمائید

آسمـان پیـشِ قـدم‌هـات به حـیرت اُفتاد            کهکـشان وقتِ تماشات به زحمت اُفتاد

موج برخاست و از آن همه هیبت اُفتاد            کـوه تـا نـامِ تو را بُرد به لـکـنت اُفـتاد

********

گلدسته‌های مرقدتان پایه‌های عرش            فانوس های سـاحل بی‌آنتهای عـرش

صدها ستاره، مست شراب نگاهـتان            بال فـرشـتـه‌های سما فـرش راهـتان

********

عرض نیاز می‌کند اى ماه شب به شب            دسـت توسـل هـمـه آسمــان بـه تـو

خورشید عاشقت شده، از شوق هر غروب            وقت وصال می‌دهد اى ماه، جان به تو

******

فاطمه دارد رخی که ماه ندارد            ماه چو او حسن دل‌بخواه ندارد

و.....

یکی از ایراداتی که در این نوع مدح دیده می‌شود و گاهی بیش از حد هم به آن پرداخته می‌شود بحث مقایسه ائمه با پیامبران می‌­باشد که متاسفانه نابجا به تحقیر و حتی تخریب انبیاء الهی می‌­پردازند و آنان را نوکر؛ خادم ائمه معرفی می‌کنند و تآسف­ بارتر اینکه این رویه نادرست برای فرزندان اهل بیت هم بکار گرفته می‌شود و آنان را نیز برتر از انبیاء الهی می‌­دانند که کاری کاملا اشتباه و نادرست است و مغایر روایات وارده و زیارت نامه‌های ائمه است!!! ما در زیارت جامعه کبیره در معرفی و مدح ائمه می‌خوانیم: و ورثة الانبیا یعنی ائمه وارثان پیامبران هستند؛ و سلالة النبین ائمه فرزندان پیامبران هستند؛ و .....  درست است که روایاتی وجود دارد که مقام امامت را بالاتر از بعضی پیامبران دانسته است اما این بدان معنا نیست که نعوذ بالله پیامبران نوکر و چاکر و خادم ائمه هستند فراموش نکنیم که حفظ حرمت و شأن انبیا  همچون حفظ شآن ائمه واجب و لازم است؛ اصلا این شیوۀ کاملا نادرستی است که برای مدح یا اثبات کسی به تحقیر و تخریب دیگران بپردازیم و این امر نه تنها نشانگر آن است که دست ما در مدح ائمه به دلیل عدم آگاهی از مقام و شآن آنان خالی است بلکه گاهی مواقع نیز نتیجه نامطلوب داشته و باعث سوء برداشت می‌شود.

 ۴ـ مدح ظاهری اهل بیت علیهم‌السلام : پائین ­ترین مرتبه مدح ائمه پرداختن به شکل ظاهری و اندامی اهل بیت است که هیچ گونه ارزش معنوی ندارد و چیزی به علم مستمع اضافه نمی‌کند که متاسفانه گاهی این مدح نادرست همراه با مبالغه و اغراق گویی است؛ لذا رهبر فرزانه انقلاب در تذکری به مداحان و شعرا در این باره ­می‌­فرمایند: فقط در بارۀ خال و خط خیالی چهرۀ ائمه علیهم‌السلام شعر نسرائید؛ شعر گفتن در باره زلف و ابروی و چشم و عارض امام که مدح امام نیست « دیدار معظم له با مداحان در تاریخ ۱۳۶۸/۱۰/۲۸»  و در جایی دیگر متذکر می‌شوند که: ارزش ابالفضل و ... به قد رشیدش یا بازوی پیچیده‌اش نیست!!! قد رشید که خیلی در دنیا هست!! اینها که در معیار معنوی ارزش نیست؛ گاهی روی این تعبیرها تکیه هم می‌شود! این که مدح نشد؛ در مواردی حتی ضرر هم دارد « دیدار معظم له با مداحان در تاریخ ۱۳۹۲/۲/۱۱»