اشعار

بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ؛ « رَبِّ اشْرَحْ لي‏ صَدْري وَ يَسِّرْ لي‏ أَمْري وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِساني‏ يَفْقَهُوا قَوْلي؛ اللّهُمَّ کُنْ لِوَلیِّکَ الحُجَّه ابْنِ الحَسَنْ صَلَواتُکَ عَلَیهِ وَعَلی آبائِهِ فِي هذِهِ السَّاعَةِ وَفِي کُلِّ سَاعَةِ وَلِیـَّاً وَحافِظاً وَ قائداً وَ ناصِراً وَ دَلیلًا وَعَیناً حَتَّی تُسکِنَهُ اَرْضَکَ طَوعاً وَ تُمَتـِّعَهُ فِیها طَوِیلاً

بعد از آشنایی با مباحث تئوری در پنج جلسۀ قبل ( به غیر از جلسۀ دوم که مباحث تقلید و سیر مراحل آن بود) از این جلسه بیشتر وارد مباحث عملی می‌شویم تا گام مؤثرتری را برای پیشرفت برداریم. ( هرچند یادگیری مباحث جلسۀ اول تا پنجم نیز بسیار ضروری و لازم ست) اولین و مهم ترین چیزی که هر مداح باید با آن آشنا شده و با تمرین­ های مداوم بر آن تسلط پیدا کند مباحث مربوط به صدا سازی و راه‌های حفظ صوت است. در واقع شاید بتوان گفت این علم پیش نیاز مداحی و خوانندگی می‌باشد.

صدا سازی  چیست؟ صدا سازی به مجموعۀ روش ­هایی گفته می‌شود که باعث تقویت صدا و افزایش قابلیت­ های دستگاه تکلم ( شش ها، نای، حنجره و تارهای صوتی، دهان، زبان؛ لب ها) شود. به عبارت صحیح تر یعنی مداح بتواند از تمامی بازه­ های صوتی خود به بهترین شکل ممکن استفاده کند.

بنابراین صداسازی یعنی علمی که آگاهی شما را نسبت به بدنتان بعنوان یک ساز نشانه می‌گیرد. و به این مساله می‌پردازد که چطور بتوانیم از امکانات صوتی بدنمان بطور صحیح و طبیعی استفاده کنیم؛ یعنی بیاموزیم که چطور می‌توانیم در هنگام مداحی بدون اینکه خم و راست شده یا چهره یمان کبود و رگهای گردنمان بیرون بزند به تمامی و بالاترین قابلیت های صوتی لازم دست پیدا کنیم.

.سه تذکر بسیار مهم و حیاتی: در همین ابتدی بحث لازم است سه نکتۀ ای که عمل به آن می‌تواند عامل پیشرفت و عدم توجه به آن باعث درجا زدن و عقب ماندگی شما خواهد شد را یاد آور شویم.

۱ـ باید بدانیم که حفظ کردن این مطالب بدون اینکه با تمرین مداوم و روزانه بر آنها مسلط شده و به آنها عمل کنیم هیچ کمکی به پیشرفت ما نخواهد کرد؛ به عبارت دیگر نداشتن تمرین مستمر و عمل نکردن به این مباحث مثل این می‌ماند که شما برای دردمان درد خود به پزشک مراجعه کرده و داروهای تجویز شدۀ او را نیز خریداری می‌کنید اما آنها را مصرف نمی‌کنید تا بهبود یابید!!! دانستن اینکه هر کدام از این داروها چه خواص و تأثیری دارد هیچ کمکی به بهبودی شما نخواهد کرد بلکه مصرف درست و صحیح آن مطابق نظر پزشک ( نه خود سرانه) شما را بهبود خواهد بخشید!!!

۲ـ نکتۀ مهم بعدی اینکه این مباحث دارو نیست که با تزریق آنها به بدنتان به اهداف خود دست یابید؛ بلکه تنها راه رسیدن به نتیجۀ مطلوب تمرین روزانه و مستمر و عمل کردن به تک تک توصیه‌ها است و بس!!!

۳ـ برخلاف آنچه در بیام عوام و حتی بعضی از کلاس های آموزشی مطرح است صوت و لحن دو مقولۀ مجزای از هم؛ اما مکمل همدیگر است و هر کدام از این دو علم ( صوت + لحن) دارای مباحث علمی مستقل و همچنین تمرینات مجزا می‌باشد؛ که مباحث و تمرینات صدا سازی مربوط به صوت و مباحث نغمات و دستگاه‌های موسیقی مربوط به لحن است. در واقع می‌توان گفت مباحث صدا سازی پیش نیاز ورود به علم لحن است که لازم است به آن توجه ویژه شود. اما قبل از اینکه وارد مبحث اصلی شویم لازم است با توجه به مطالب و اصطلاحات این درس ابتدا با بعضی از اصطلاخات آشنا شده و سپس به بحث اصلی بپردازیم.

صوت: در تعریف کلیِ صوت پدیده‌ای در طبیعت است که انسان با گوش خود احساس نموده و یا اصطلاحاً می‌شنود؛ مثلاً ارتعاش و لرزش اجسام مادی مانند سیم‌های یک ساز سه تار، موجب پیدایش امواج صوتی می‌شود. اما در مبحث آموزشی ما صوت به معنی بانگ و آواز و صدایی است که از به ارتعاش در آمدن تارهای صوتی به وسیلۀ جریان هوا ایجاد می‌شود. ضمناً در مباحث آموزشی صوت ما با دو مقولۀ مستقل به نام « ویژگی‌های صوتی » و « توانائی‌های صوتی » مواجه هستیم که تمرینات صوتی در راستای تقویت و ارتقاء توانائی‌های صوتی است.

طول موج و فرکانس: از آن جا که صوت به صورت موجی حرکت می‌کند، دارای طول موج بوده و اندازه طول موج تعیین کننده زیر یا بم بودن صدا می‌باشد. تعداد طول موج در واحد زمان را فرکانس می‌نامند.

ارتفاع صوت: منظور همان قدرت و طنین صدا و صوت است که آن را با واحدی به نام بسامد اندازه گیری می‌کنند و نباید آن را با ولوم صوت اشتباه گرفت. در واقع با طی کردن صدا به صورت پله وار از حالت بم به حالت زیر ارتفاع صوت افزایش می‌یابد.

شدت یا ولوم صوت: منظور همان توان و حجم خروجی صدا است که حداکثر تا هجده پرده صوتی تولید می‌شود و با واحدی به نام دسی بل سنجیده می‌شود.

طنین و زنگ: عامل اصلی رزنانس است که به صدا تن زیبا و مواج و درخشان می‌دهد. طنین صدا عامل مهمی در زیبایی آن است.

تقسیم بندی تمرینات صدا سازی: قبل از هر چیز باید بدانیم که تمرینات صدا سازی به دو دسته تقسیم می‌شوند الف) تمرینات تنفسی ب) تمرینات تارآوایی. تمرینات تنفسی اساس صدا سازی است و لازم است ابتدا به این مبحث بپردازیم؛ یعنی اینکه چگونه نفس بگیریم و یا اینکه یاد بگیریم چه زمانی نفس را نگه داریم و چه زمانی از آن استفاده کنیم. این نکته را باید در نظر داشت که در صدا سازی باید این دو تمرین ( تمرینات تنفسی و تمرینات تارآوایی ) با هم دیگر انجام شوند.

تنفس صحيح: اولین چیزی که باید بیاموزیم این است که طریقۀ تنفس صحیح چگونه است و چه تفاوتی با تنفس ما دارد؟ معمولاً افراد از طریق دهان نفس می‌کشند که کاملاً اشتباه است؛ زیرا هوای موجود در فضا خشک، کثیف و سرد است که هر سه ویژگی برای حنجر مضر است؛ اما تنفس صحیح آن است که از راه بینی انجام شود با این روش اولاً سردی هوا قبل از رسیدن به تارهای صوتی و حنجره در مجرای بینی گرم می‌شود؛ ثانیا آلودگی هوا توسط موهای داخل بینی گرفته می‌شود؛ ثالثاً خشکی هوا نیز بخاطر رطوبت طبیعی بدن گرفته می‌شود و در نتیجه هوایی گرم؛ مرطوب و تمیز به حنجره خواهد رسید!!!!  شاید بتوان گفت تنفس پايه و اساس صداست.

نکتۀ مهم بعدی آنکه تنفس ما نباید از طریق سینه باشد بلکه تنفس صحيح تنفسی است که از طريق حجاب حاجز يا پردۀ ديافراگم صورت بگیرد؛ در واقع این نوع تنفس همان روشي است كه در موقع خوابيدن نفس می‌کشیم و علامت انجام آن این است که بعد از عمل مکیدن هوا این شکم شما است که متورّم می‌شود نه سینۀ شما. برای مشخص تر شدن موضوع لازم است ابتدا با پردۀ دیافراگم و وظایف آن در بدن آشنا شویم.

حجاب حاجز يا ديافراگم پرده‌ای است که در وسط بدن قرار دارد و بدن را به دو قسمت مشخص تقسيم می‌كند؛ در قسمت فوقاني، قلب و ريه است و در قسمت پايين، معده، كبد و روده و ساير اعضاي حياتی است؛ در واقع پردۀ دیافراگم ریه را از معده و روده جدا می‌سازد و قابلیت انعطاف پذیری دارد که این قابلیت با تمرین‌های تنفسی قابل افزایش است. هنگامي كه ما نفس عميق می‌کشیم، ريه كه عملکردی همچون اسفنج دارد، پُر از هوا شده و منبسط می‌شود در نتيجه براي اينكه هواي بيشتری در خود جای دهد بايد بزرگ‌تر شود!! لذا نياز به فضاي بيشتري دارد، در حالی كه اطراف ریه با دنده‌های سینه محدود شده و دنده‌ها خیلی اجازۀ بزرگ تر شدن به ریه را نمی‌دهند، اما بهترین و آسان‌ترین راه براي انباشت بیشتر هوا در ریه آن است كه به طرف پايين يعنی به طرف حجاب حاجز يا ديافراگم توسعه يابد تا بتواند هوای بیشتری را در خود جای دهد.

 یکی دیگر از دلایلی که لازم است با انجام تنفس دیافراگمی منبسط کردن شش ها را بطرف پائین یعنی به طرف شکم هدایت کنیم این است که وقتی شش ها در درون سینه منبسط شود عامل می‌گردد که فشار مضاعفی به گردن و ماهیچه‌های گردن بیاورد و این فشار مضاعف عامل خستگی سریع حنجره و حتی گرفتگی تارهای صوتی در هنگام مداحی می‌گردد.

اکثر مداحان در خواندن‌های خود علی الخصوص در مداحی های طولانی با کمبود نفس و خستگی ناشی از آن مواجه هستند و این امر باعث می‌شود نتواند اجرای خوبی داشته باشند. پس لازم است تمریناتی داشته باشید تا ضمن افرایش ظرفیت ریه و شش ها کنترل خروج نفس را به بالاترین حد خود برسانید. در این تمرین ابتدا ریه خود را با تنفس از طریق پردۀ دیافراگم تا حد ممکن پُر از هوا کنید و سعی کنید این هوا را در ریه حبس کرده و بعد از ۳۰ ثانیه با تلفظ کلمه هیس و در مدت زمان ۳۰ ثانیه هوای حبس شده در شش­ ها را خارج کنید، در مرحله دوم بجای تلفظ کلمه هیس کم کم در لابلای صحبت کردن و یا خواندن خارج کنید. البته احتمال دارد اجرای این تمرین در ابتدای کار برای بعضی از افراد مشکل باشد لذا توصیه می‌شود در دفعات اول تمرین فقط به حبس هوا در ریه اکتفا نمایند در مراحل بعد که سعی کنند بعد از مدت سی ثانیه حبس هوا در ریه؛ هوا را کم کم و در چند مرحله خارج کنید؛ و در مرحلۀ سوم تمرین هوای حبس شده در ریه را در خلال صحبت کردن خارج سازند و در مرحلۀ چهارم این هوا حبس شده در خلال مداحی کردن یک بیت یا یک مصرح خارج شود.

کنترل خروج هوا یکی از اساسی ترین نکاتی است که هر مداح باید آن را آموخته و بر آن مسلط شود؛ لذا چنانچه انجام تمرین فوق برایتان مشکل بود می‌توانید با کمک یک تشت آب این کار را انجام دهید؛ یعنی بعد از تنفس عمیق دیافراگمی و انباشت هوا در ریه؛ صورت خود را در داخل تشب آب فرو برده تا از خروج یکبارۀ هوا جلو گیری کند. همچنین ورزش شنا در زیر آب هم می‌تواند برای این امر مؤثر و مفید باشد. دو نکته در این تمرین باید رعایت شود اول اینکه نباید هوای حبس شده به یکباره خارج شود و دوم آنکه در هر بار از تمرین لازم است مدت زمان حبس هوا در ریه افزایش دهید. اين تمرين را هر روز چند مرتبه و هر بار برای مدت ۵ دقيقه تكرار كنيد تا به تنفس عميق و صحيح عادت كنيد. كسی كه تنفس عميق و صحيح برايش ملكه شده باشد هنگام خواندنِ قسمت‌های دارای كشش تحريری، كشش ارتفاعی يا دارای حجم بالای صدا، نفس كم نمی‌آورد.

همانطور که قبلا گفتیم ریه عملکردی همچون اسفنج دارد و با انباشت هوا در آن منبسط می‌شود؛ شاید بتوان گفت که عملکرد ریه همچون یک بادکنک است؛ وقتی شما یک بادنک تازه داشته باشید برای بار اول تا حدّ کمی می‌توانید آن را باد کنید و اگر بیش از آن بادکنک را باد کنید می‌ترکد، اما با چندین بار باد کردن و خالی کردن آن؛ کم کم گنجایش بادکنک بیشتر شده و شاید تا دو برابر بار اول بتوانید آن را باد کنید!!! حال ریۀ انسان نیز چنین عملکردی دارد و تمرینات تنفسی یعنی تنفس به کمک پرده دیافراگم و حبس کردن هوا در درون شش ها می‌تواند عامل افزایش فضای شش شود!!!! این تمرین علاوه بر اینکه باعث افرایش فضای ریه و کنترل خروج هوا می‌شود عامل می‌گردد که قابلیت انعطاف پذیری پردۀ دیافراگم هم بیشتر شده و فشار زیادی برای خروج هوا به ریه وارد نکند!!!

تذکرات بسیار مهم:

۱ـ در تمرینات تنفسی و در هنگام مداحی ها به هیچ عنوان نباید سر را پائین انداخته و یا خم شده و قوز کرد زیرا این کار باعث جمع تر شدن قفسۀ سینه و فشار به ریه و عضلات حنجره و نتیجتاً فشار بر تارهای صوتی می‌گردد بلکه لازم است بصورت کاملا عمودی نشسته و حالت گرن و سر نسبت به شانه‌ها ۹۰ درصد باشد تا ریه و عضلات حنجره در بهترین حالت ممکن قرار بگیرند.

۲ ـ سعی کنید تمامی تمرینات تنفسی، آوایی یا لحنی را در فضای باز و پاک انجام دهید؛ بعضاً دیده شده است که برخی افراد این تمرینات در اتاق های دربسته و دم کرده و یا مکان های آلوده به دود سیگار یا ... انجام داده و با مشکل مواجه شده‌اند، فضای دم کرده و سنگین اتاق ها باعث فشار مضاعف به حنجره و تارهای صوتی می‌گردد.

۳ـ توجه داشته باشد که در صورت تمرین در فضای باز هوای اطراف شما خیلی سرد نباشد زیرا هوای سر باعث منقبض شدن ماهیچه‌ها شده و علاوه بر اینکه برای حنجره و تارهای شما مضر است باعث فشار چندین برابری در تمرینات خواهد شد لذا در چنین هوایی حتما باید تمهیدات لازم را همچون پوشیدن البسۀ مناسب و ... اتخاذ نمائید.

۴ـ نظم در زمان تمرین: امروزه علم پزشکی و روان شناسی ثابت کرده است که تمرین منظم در ساعات خاص می‌ تواند بطور چشم گیری در پیشرفت شما مؤثر باشد؛ یعنی اگر شما هر روز در ساعات خاصی به تمرینات تنفسی، آوایی، یا لحنی بپردازید بعد از چند وقت بدن شما بطور طبیعی در آن ساعت آمادگی بیشتری برای حفظ محفوظات و یا انجام تمرینات مورد نظر شما را دارد، با یک مثال ساده به اثبات این مبحث علمی می‌پردازیم؛ شاید شما هم افرادی را دیده باشید که بعد از بازگشت از خدمت سربازی تا چند وقت صبح بسیار زود از خواب بر می‌خیزند و علیرغم میل باطنیشان خوابشان نمی‌برد؛ زیرا مدت چندین ماه صبح زود از خواب بیدار شده و بدنشان در آن ساعت خاص بطور طبیعی بیدار می‌شود؛ به همین دلیل است که در علم منطق جملۀ معرفی وجود دارد که می‌گویند« انسان موجودی است شرطی»؛ حال اگر شما برای مدتی هر روز در ساعاتی خاص به تمرین و مداحی بپردازید بعد از این مدت بدن شما بطور طبیعی در آن ساعات آمادگی بسیار بالاتری نسبت به دیگر ساعات برای انجام خواسته‌های شما دارد؛ لذا توصیۀ اساتید فن این است که بسیار لازم است نظم در تمرین داشته باشید. 

بهترین ساعت برای تمرینات مداحی چه ساعتی است: از نظر ما بهترین ساعت برای تمرینات صوت و لحن و  مداحی صبح زود است؛ زیرا صبح زود دارای خوصیات و ویژگی‌های است که دیگر ساعات روز از آن برخوردار نیستند.

۱ـ هوای پاک، سالم و سکوت حاکم بر این وقت صبح که مانع از هواس پرتی می‌شود از ویژگی‌های مهم این وقت از روز است.

۲ـ آمادگی جسمی: بدن انسان بعد از چندین ساعت خواب و استراحت و زودودن خستگی بسیار آماده تر از ساعات دیگر برای تمرینات است.

۳ـ آرامش فکری: لازم است تمرینات در آرامش کامل فکری و به دور از دغدغه‌های روزانه انجام شود و معمولا صبح زود انسان وارد امورات روز مره نشده و از آرامش فکری بیشتری برخوردار است.

دو تمرین دیگر در تنفس صحیح و آماده سازی حنجره:

۱ـ ابتدا با دستان خود، دو طرف پهلوی تان را بگیرید و به آن تا آنجا که امکان دارد فشار بیاورید. ( نه خیلی کم و نه خیلی زیاد که موجب رنجشتان شود) سعی کنید انگشتان به ناحیه شکم و شصت ها به ناحیه کمر فشار وارد کنند. سپس تنفس عمیقی با روش صحیحی که در بالا گفته شد بکشید و بعد از ۱۵ ثانیه بطور اهسته و به آرامی اجازه دهید عمل بازدم صورت بگیرد. اگر این کار را خوب انجام دهید احساس می کنید که راه گلو در حال باز شدن است. برای گرم کردن صدا و آزاد شدن و باز شدن راه گلو این تمرین را ۳۰ بار انجام دهید.

۲- در این مرحله می خواهیم یک تنفس عمیق ۳۶۰ درجه ای را انجام دهیم و سپس با صدای حرف « س » مانند خارج شدن هوا از بادکنک، هوا را از ریه ها خارج کنیم. این تمرین را در زمان های ۱۵، ۲۵، ۳۵ و ۴۰ ثانیه انجام دهید. در هنگام این تمرین مراقب باشید که عضلات گردن، شانه ها و فک در استراحت کامل باشند.

جایگاه و اهمیت ریه در تولید صدا و مداحی: برای آنکه اهمیت و نقش شش ها در تولید صدا مشخص شود به این نکته اشاره می کنیم که اگر شما سیم های هر یک از آلات موسیقی همچون سه تار، سنتور، ویالون یا .... از روی آن باز کرده و بر روی دیواری نصب کنید؛ آنگاه خواهید دید حرکات انگشتان شما بر روی این سیم ها صدایی بسیار ضعیف و یکنواخت تولید خواهد کرد، در واقع فضای  زیر این این سیم ها هستند که صدای مطلوب و متنوع را ایجاد کرده و متناسب با آن فضا صدایی مجزای از دیگر آلات موسیقی تولید می کند؛ حال ریه و شش ها نیز چنین نقش مشابهی دارند و در شدّت و کیفیت ارتفاع صدا، قدرت صدا، وضوح صدا و حجم صدا نقش مؤثری دارد.

كنترل نفس و اهمیت آن: اهميت كنترل نفس به حدی است كه « محال است بتوانيم بدون كنترل نفس، هنرمندانه مداحی كنيم«. وقتی ریه از هوا پُر شده و منبسط می‌گردد واکنش طبيعی ریه آن است که با خروج یکبارۀ هوا  منقبض شود. در اين قسمت بايد حلق حكم نگهدارنده هوا در ريه را داشته باشد تا بتوانيد با اختيار و آرام آرام، نفس حبس شده در ريه را استفاده نماييد. طبیعتاً تمرين كنترل نفس بسيار لازم است و شما بايد ابتدا توان كنونی خود را در كنترل نفس مشخص كنيد كه چند ثانيه است، سپس به مرور با تمرين مداوم بر اين توان بيفزاييد

تمرین کنترل نفس: ۱ـ تعیین مدت زمان نفس کنونی ۲ـ تمرین و افزایش این مدت زمان. به‌کارگیری نوك زبان در خواندن بايد تمرين كنيد تا نوك زبان نيرومند و چابك شود و بيشتر كار در خواندن را نوك زبان انجام بدهد و قسمت عقب زبان در حال استراحت باشد و بی حركت بماند، زيرا قسمت عقب زبان به حنجره متصل است و استفاده از اين قسمت زبان موجب وارد شدن فشار زياد غير لازم بر او می‌شود. گاهی هنگام خواندن پشت سر هم عبارات ادعيه، يا خواندن سلسله وار و تند اشعار حماسی، يا خواندن نوحه‌ها و سرودهايی كه ريتم تند دارند، مخصوصاً در شور كه سرعت ضرب تند می‌شود، زبان شما دچار لكنت می‌شود و اصطلاحاً گير می‌کند؛ اين با تمرين در به‌کارگیری نوك زبان در خواندن حل خواهد شد.

تاثیرات تنفس صحیح در مداحی ها

۱ـ محافظت از حنجره و تارهای صوتی در برابر هوای آلوده؛ خشک و سرد موجود در فضا .

۲ـ افزایش فضای شش و ریه برای گنجایش بیشتر هوا و کم نیاوردن نفس در مداحی ها.

۳ـ جلو گیری از بروز بیماری های حنجره که بر اثر فشار مضاعف به حنجره بروز می‌کنند.

۴ـ صدای شما قدرت مضاعفی پیدا خواهد کرد. برای تست این موضوع چند عبارت را در حالی که مشغول تنفس صحیح هستید انتخاب کرده و به زبان آورید. سعی کنید همزمان بلندتر صحبت کنید. در چنین حالتی قطعا صدای شما پرقدرت تر از گذشته خواهد شد.

۵ ـ صدای شما کلفت تر به نظر می‌رسد؛ بدون این که ناحیه حلق و گلو خراشیده شود. به این ترتیب رزونانس و جاذبه صدا نیز بیشتر خواهد شد.