اشعار

بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ؛ « رَبِّ اشْرَحْ لي‏ صَدْري وَ يَسِّرْ لي‏ أَمْري وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِساني‏ يَفْقَهُوا قَوْلي؛ اللّهُمَّ کُنْ لِوَلیِّکَ الحُجَّه ابْنِ الحَسَنْ صَلَواتُکَ عَلَیهِ وَعَلی آبائِهِ فِي هذِهِ السَّاعَةِ وَفِي کُلِّ سَاعَةِ وَلِیـَّاً وَحافِظاً وَ قائداً وَ ناصِراً وَ دَلیلًا وَعَیناً حَتَّی تُسکِنَهُ اَرْضَکَ طَوعاً وَ تُمَتـِّعَهُ فِیها طَوِیلاً!

الف) انواع مداحی (روش‌های مختلف مداحی):

۱ـ دكلمه خواني: دكلمه خواني يكي از روش‌های مؤثر مداحي می­ باشد كه البته مي­توان آن را جزئي از روش‌های ديگر هم در نظر گرفت. دكلمه خوانی يعنی اينكه خواننده بدون استفاده از سبك و دستگاه­ های صوتی اشعار و مطالب خود را بخواند. بسياری از مداحان ديده می­ شوند كه بدون سبك می­ خوانند و به مراتب تأثير كلامشان بيشتر از مداحاني است که با سبک و آهنگ می‌خوانند. گاهی با توجه به شرايط بهتر است شعر به حالت دکلمه‌ای خوانده شود مثلاً جايي که مداحان مختلف خوانده‌اند و مستمع از شنیدن سبک‌های مختلف اشباع شده است، اينجاست که اگر مداح از روش دکلمه خوانی استفاده نمايد خواندنش به مراتب مؤثرتر از خواندن با سبک و آهنگ خواهد بود.

نکات قابل توجه در دکلمه خوانی

 آشنايي كامل با اصول ادبی شعر: شايد آنقدر كه در دكلمه خوانی آشنايی با موازين ادبي لازم است، در مداحی با سبك و آهنگ نيست چرا که در مداحی به روش دکلمه خوانی سبک و ريتم و آهنگ نيست تا نقاط ضعف شعری را بپوشاند. احساس و تأثير سخن و هيجان در اين نوع مداحی بسيار مورد توجه است.آشنايي با اصول فنی و اصول معنوی مداحي نيز عامل مهمی محسوب می ­شود.

آشنايي با فنون حركات و اشارات: لازم است کسانی که دکلمه خوانی می‌کنند با جایگاه و نحوه حرکات و تأثیر آن در انتقال بهتر مفاهیم آشنا باشند تا در واقع با کمک این حرکات به انتقال بهتر مفاهیم اشعار بپردازد؛

علاوه بر مطالب فوق از حفظ خواندن و احاطه به اشعار و مطالب و آيات و روايات مربوط به مطلبي كه توسط مداح دكلمه خوان اجرا می‌شود. تقوا و اخلاص و ارتباط قوي با خدا و اهل بيت نيز اهميت بسزايی دارد، چرا كه در اين روش از سبك كه يك عامل مهم در متأثر كردن مستمع است استفاده نمی‌شود.در اين نوع مداحی افرادی موفق هستند كه از جهت سوز و اشك و حال با مستمع همراه می‌شوند و اكثر مداحان موفق اين روش، سوزشان، اشكشان و بغض و حالشان از مستمعين بيشتر است و همه حضار بدين گونه افراد رشك می‌­برند.

 ۲ـ قصيده خواني: این روش معمولاً در خواندن موضوعات حماسی، مدحی و پندی معمول است؛ که آن را به قصیده خوانی تعبیر کرده‌اند؛ قصیده یکی از قالب‌های شعری است که بین ۲۰ تا ۲۰۰ بیت ممکن است سروده شود، که مصراع اول و مصراع‌های زوج در آن هم قافیه می‌باشند. دارای کلماتی محکم و استوار می‌باشد. در مورد اينكه قصيده چيست و اجزاء و درون مايه و مباحث ديگر به تفصيل در قسمت « اشعار؛ آرایه های شعر؛ قالب های شعری » همین سایت بحث كرده‌ايم. در اينجا از قصيده خوانی به عنوان يكي از انواع مداحی بحث می‌كنيم. در حقيقت خواندن قصيده در محافل بهتر است با شرايط زير همراه باشد:

رعایت تنوع سبکی: به جهت اينكه ابيات قصيده معمولاً طولانی است، لذا تنوع سبك در آن بايد رعايت شود، چرا كه در صورت عدم تنوع سبكی، حالت يكنواختی در مجلس ايجاد شده و خمودگی همگان را در پی دارد.

اجمال در تحریر و کشش مصوت‌ها: در قصيده خوانی تحريرهای زياد و كشش­ های طولاني نبايد به كار رود و بهتر است كه تحرير و بازی با صدا به طور خلاصه و مختصر باشد.

شمرده خواني در ابتدا و تندخوانی در ادامه: شمرده خوانی در قصيده خوانی بيشتر در ابتدای قصيده صورت می‌گيرد و قسمت­ های ميانی و پاياني تند تر خوانده می‌شود تا مستمع احساس خستگي نكند.

محکم خوانی: يكي از خصوصيات قصيده استحكام و استواري كلمات در آن است. لذا بايد از جهت لحني و بياني و سبكی هم استحكام و استواری لحاظ شود.

اجمال در روضه: روضه خواندن در قصيده خوانی نبايد مفصل باشد و بيشتر به صورت تفسيری و خلاصه و شرح ابيات باشد و روضه با همان شعر پياده می‌شود

 ۳ـ غرّا خواني: غرّا خوانی یعنی مداحی با نثر که شاید بتوان به آن مقتل خوانی نیز گفت پس كساني كه با زبان نثر به ذكر مصائب اهل بيت و مدح و منقبت ايشان اشتغال دارند را غرا خوان و يا روضه خوان می‌گويند.

 ۴ـ مُرَصَّع خواني: مداحان با صوت و آهنگ می‌خوانند را مرصع خوان ناميده‌اند و مرصع خوان از اصطلاحاتی است كه آواز خوانان رديف نيز آن را به كار می‌برند و آن غير از مركب خواني است. زيرا مركب خواني اجرای يك آواز در چند مقام و چند دستگاه است حال آنكه مرصع خواني به آوازي اطلاق می‌شود كه شعر و مقام با بينش تمام برگزيده شود و تحريرها و ريزه کاری‌های آواز به موقع اجرا گردد. در فتوت نامه در مورد مرصع خوان نقل شده است كه «اما مرصع خوان به مداحاني می‌گويند كه نظم و نثر را با هم می‌خوانند. گاهی به معنی مقصود را به نثر می‌گويند و بعد شعر خوانده می‌­شود و گاهي بالعكس

 ۵ـ پرده خواني: گروه ديگري در روزگار ما هستند كه به ظاهر اهل معركه و نقل می‌باشند، اما چون عمل و هنر آنان به شرح سيره و تاريخ اهل بيت اختصاص دارد و به نظم و نثر مناقب خاندان اهل بيت را می‌گويند، به معني مداح هستند. گروه فوق را نبايد با نقالان و افسانه گويان و شاهنامه خوانان اشتباه گرفت، اگر چه با آنان بی ارتباط نيستند

۶ ـ چاووشي خواني: نغماتی است كه براي زائران و مسافران عتبات عاليات خوانده می‌شود و هنگام مشايعت در پيش آن‌ها می‌خوانند. که در بحث اقسام مجالس به آن خواهیم پرداخت

ب) حفظ اشعار و جایگاه آن در  مداحی :

یکی از مباحث مهم و حساس در امر مقدس مداحی که گاهی هم اختلاف نظر در آن وجود دارد بحث حفظ اشعار مورد استفاده است ؛ بی شک یک مداح خوب باید برای هر مناسبتی چند شعر مناسب برای سطوح مختلف حفظ باشد تا بتواند به مقتضای جلسه‌ای که در آن شرکت می‌کند از آنها استفاده کرده و به امر مداحی بپردازد. البته بعضی از افراد با این استدلال نادرست که حفظ شعر عامل می‌شود افراد بیشتر شعر تکراری بخوانند و تنوع خواندن نداشته باشند ( زیرا هر روز نمی توان شعری جدید حفظ نمود)  لزوم حفظ شعر را مورد سوال قرار داده و حتی گاهی پا را فراتر گذاشته و با آن مخالفت می‌کنند اما در پاسخ آنان باید گفت اگر کمی تأمل و جستجو کنند مداحان موفقی را در سطح کشوری یا استانی می بینند که علیرغم اینکه همواره از اشعار محفوظات خود استفاده می کنند اما کمتر پیش آمده است که شعر تکراری بخوانند و اتفاقاً این افراد بسیار موفق تر از کسانی عمل می‌کنند که اشعار را حفظ نمی‌کنند. در زیر به دلایل مختلف لزوم حفظ شعر و میزان تأثیر گذاری آن در مداحی ها اشاره خواهیم کرد:

۱ـ  یقیناً کسی که شعرش را حفظ نیست بطور طبیعی چهل تا پنجاه درصد یا حتی بعضی مواقع تا هفتاد هشتاد درصد ذهنش درگیر یافتن کلمات شعر بر روی صفحۀ کاغذ و همچنین درست تلفظ کردن آن ها است و دراین حالت اصلا بعید نیست لحن صحیح را رعایت نکند؛ زیرا اگر خاطرتان باشد در معانی کامل و جامع لحن عرض کردیم که لحن یعنی چه؟ و چه ویژگی هایی را باید رعایت کنیم، و طبیعی است کسی که قسمت اعظمی از ذهنش درگیر یافتن کلمات شعر باشد دیگر نمی‌تواند بطور شایسته به بحث لحن و ویژگی های آن بپردازد؛ علاوه براین؛ این افراد از خواندن لحن های متنوع و زیبا هم عاجز خواهند بود در صورتی که اگر شعر را حفظ باشیم ذهن را معطوف زیبا خواندن و ادای کامل و صحیح لحن می­ کنیم.

نکتۀ مهم بعدی اینکه مداح باید در حین خواندن خود به بازخوردها و عکس العمل های مستمعین هم توجه کند و بر آن اساس لحن؛ طبقۀ صوتی؛ گریز یا ... خود را انتخاب کرده و اجرا نماید و مسلم است که با توضیحاتی که در بالا ارائه شد چنین امری ناممکن یا لاقل بسیار مشکل است ضمن اینکه مداح باید در خواندن خود به حس و حال و سوز و گداز خود و ارتباط با معشوق و معبود هم توجه ویژه نماید تا در سایۀ این سوختن و ارتباط برقرار ساختن مستمعین را هم به سر منزل مقصود برساند. طبیعی است که این امر برای افراد مبتدی و نیمه حرفه ای با شدت تاثیر گذاری بیشتری مطرح بوده و ملموس است.

۲ـ ممکن است در برخی مجالسی که شما در حال خواندن هستید؛ برق را خاموش کنند یا برق کلاً قطع شود؛ شما نمی توانید به مستمعین بگویید که سواد من در کاغذ است؛ و یا اینکه ممکن است در حین مثلا سینه زنی دست کسی به دست شما خورده و کاغذ شعرتان به زیر پای سینه زنان بیفتد و .... ؛ یا اینکه هنگام شروع متوجه شوید شعری را که آماده کرده بودید به همراه نیاورده اید یا به هر دلیلی گم شده است؛ این اتفاقات و دهها اتفاق مشابه این بارها و بارها برای مداحان مختلف اتفاق افتاده و قطعاً باز هم اتفاق خواهد افتاد؛ درثانی تا کی می‌خواهید با این روش غلط ادامه دهید بی شک تا چند سال آینده سن شما هم بالاتر خواهد رفت و به تبع آن چشم هایتان ضعیف خواهد شد!! در آن زمان چه خواهید کرد؟؟ آن موقع دیگر قادر نخواهید بود بخوبی از روی کاغذ هم شعری بخوانید ضمن اینکه حافظۀ شما هم دیگر شما را برای حفظ اشعار بخوبی یاری نخواهد کرد و قطعا افسوس خواهید خورد چرا در زمانی که توانایی حفظ شعر را داشتید به این امر نپرداختید تا در آن روز گره گشای مشکلتان باشد.

۳ ـ متاسفانه یکی از ایرادات بعضی از مداحان این است که شعری آماده می­ کنند برای مجلسی وقتی وارد مجلس می­ شوند می­ بینند فضای حاکم بر جوّ جلسه با آن شعری که آماده کرده اند اصلاً همخوانی ندارد یا افرادی در آن مجلس هستند که این شعر برای آنها مناسب نیست. یکی از مباحث مهم مجلس داری این نکته است که هر شعری را برای هر مجلسی و هر مستمعی نباید خواند، و یا اینکه ممکن است شعر متناسب با افراد آن جلسه باشد اما جوّ جلسه در آن روز خاص پذیرای این شعر نباشد و از آن استقبال نمی­ کنند، خب در این مواقع مداح باید شعر راعوض کند و به هیچ وجه نباید آن شعر را بخواند بلکه لازم است شعری متناسب با فضای جلسه بخواند ولی اگر مداح شعر دیگری حفظ نباشد یا این که به همراه نداشته باشد مجبور می­شود همان شعر را بخواند و این کار اشتباه است و نخواندن در این مواقع بهتر از خواندن است.

۴ ـ یکی از مجالس هیات ها؛ مجالس بزمی خوانی یا ردیف خوانی است که در این اینگونه مجالس مداح باید چند بیتی در راستا و متناسب با اشعاری که مداح قبلی خوانده است بخواند؛ اگر مداح محفوظات کافی نداشته باشد نمی‌تواند ادامه جلسه را بخوبی اداره کند و بسیار دیده شده است اینگونه افراد بیشتر مجالس را به هم زده اند تا اینکه اداره کنند و قطعاً نخواندن این افراد در این مجالس به ثواب نزدیکتر است .

۵ ـ بسیار دیده شده است که مداحی وارد مجلسی می‌­شود می­ بیند مداح قبلی در حال خواندن شعری است که او آماده کرده است و بعضاً دیده شده مداح بعد از او نیز شعری را خوانده است که ایشان به عنوان شعر دوم انتخاب کرده است؛ در اینگونه مواقع  اگر شما محفوظات کافی نداشته باشید با مشکل جدی مواجه خواهید شد و ذهن مستمعین نسبت به شما منفی خواهد شد.

۶ ـ روان نبودن اجرای مداحی ها از دیگر ایرادات و تبعات حفظ نکردن شعر است، زیرا همانطور که گفته شد حداقل چهل تا پنجاه درصد ذهن مداح دنبال یافتن کلمات است و همین عامل می شود سرعت خواندن مداح درجاهای مختلف متفاوت بوده و از آن مهم تر متناسب معنا نباشد. لذا برای رعایت نکات فوق لازم است تسلط کامل بر شعر داشته باشیم که این تسلط کامل در سایۀ حفظ آن به دست می آید.

نکتۀ بعدی اینکه افرادی که شعرشان را حفظ نیستند معمولاً نمی‌توانند کنترل مجلس را به دست بگیرند علت هم این است که چشم مداح به دنبال یافتن کلمات است در صورتی که اگر ما شعر را حفظ باشد گوشه و کنار مجلس را زیر نظر قرار می‌­دهد تا اگر کسانی مشغول انجام کارهای متفرقه بودند به آنان متذکر شده و اداره کامل جلسه را به دست بگیرد.همچنین دیگر نمی توان بخوبی ابتکار عمل داشت و برای جا انداختن بهتر معنا و مقصود شعر؛ با آوردن ابیات تشبیهی؛ یا شاهد مثال آوردن از دیگر اشعار اقدام نمود و معمولا از این اصل غافل می شوند. 

با توجه به آنچه گفته شد نتیجه می گیرم حفظ شعر از اهمیت ویژه‌ای برخودار است و هر مداحی لازم است برای پیشرفت و ارائه یک مجلس خوب به آن تمسک جوید و همواره آن را نصب العین خود قرار دهد. و اگر بخواهیم با دیدۀ اغماض به این رکن مهم بنگریم حداقل باید گفت حفظ شعر برای افراد مبتدی و نیمه حرفه ای امری واجب و برای افراد حرفه ای امری پسندیده و مستحب است. زیرا معمولا افراد مبتدی که شعرشان را حفظ نیستند نه می توانند لحن خوبی ارایه دهند و نه شعر را صحیح بخوانند و دچار اشتباه می­ شوند و ما موظف به رفع این مسایل هستیم . نکتۀ بعدی این که هیچگاه خود را گرفتار این توجیه نادرست که ممکن است مردم متوجه خطاهای ما نشوند نکنید به قول شاعر:

                              هر بیشه گمان نبر که خالیست          شاید که پـلـنـگ خـفـته باشد

ممکن است عده ای با طرح بهانه های مختلف از جمله مشغله فکری و .... بگویند امکان حفظ شعر برایشان مقدور نیست که این توجیه ها عذر بدتر از گناه است زیرا اولاً ما اجازه نداریم در بارگاه اهل بیت کم کاری کنیم ثانیاً بر اساس تحقیقات انجام شده هر فردی با ضریب هوشی  ضعیف هم می‌تواند در عرض پنج دقیقه یک بیت را حفظ کند و اگر تنها روزی ۱۵ دقیقه وقت صرف کرده و روزانه سه بیت شعر حفظ نماید در پایان هر سال حداقل ۱۲۰ غزل ۹ بیتی حفظ کرده است.