روایت تاریخی

[1]. در الفُتُوحْ، مَقْتَل خوارزمی، لهوف، تَسْلِیَةُ الْمُجالِسْ و ناسخ التّواریخ منزل عذیب هجانات و در جلاءالعیون زمین کربلا ذکر شده است.

[2] . سخنان زُهَیْرِ بْنِ قَیْن در لهوف و مُثیرُالاَحزان نیامده است و دیگر  مطالب نیز در این دو کتاب به طورکاملاً خلاصه آمده است.  

[3]. تاریخ الامم والملوک ۵/۴۰۸؛ اَنْسابُ الاَشْراف۳/۳۸۵؛ الاخبارالطِوال۲۹۸ و۲۹۹؛ الارشاد ۲/۱۲۲؛ الفتوح ۵/۸۰ ؛ اللهوف۶۶؛ مَقْتَل خوارزمی۱/۳۳۴؛ تاریخِ حَلَبْ ۱۴۶؛ الکامل فی‌التّاریخ۱۱/۱۵۶؛ مُثیرُالأحْزان ۱۷۴؛ روضة الواعظین ۲۹۷؛ قمقام ۳۶۰؛ تَجارِبُ الاُمَم ۲/۶۷؛ إعْلام الوَری ۳۳۱؛ تَسْلِیَةُ الْمُجالِسْ ۲/۲۵۰؛ جلاءالعیون ۵۴۴؛ نفس المهموم ۱۸۱؛ بحارالأنوار۴۴/۳۸۰؛ منتهی الآمال ۳۹۶؛ مقتل امام حسین ۱۰۲؛ ناسخ التّواریخ ۳۵۷؛ دمعة الساکبه ۳۲۳؛ مهیج الأحزان ۱۶۱؛ وقایع الأیام ۱۴۹؛    مقتل مقرّم ۱۲۹؛ مقتل جامع ۱/۶۸۵. 

[4]. این خطبه در لهوف درعذیب هجانات، در جلاءالعیون در زمین کربلا، درکَشف الغُمَّة، در تاریخ دمشق هنگام مواجهه با عُمَرِبنِ سَعد، در تَسْلِیَةُ الْمُجالِسْ در صبح عاشورا  و در تاریخ الامم والملوک، نفس المهموم، قمقام، مقتل امام حسین، مقتل جامع و مُثیرُالاَحزان  هم در منزل ذوحسم و بی اشاره به رسیدن جواب نامه ذکر شده است؛ اما باتوجّه به متن سخنان حُرّ با امام صحیح‌تر آن است که نامه در نینوا یا کربلا رسیده باشد.

[5]. در مقتل جامع خطبه طولانی‌تر آمده است زیرا خطبه حضرت در هنگام ورود به کربلا را نیز در ادامه همین خطبه آورده‌اند.

[6]. در تاریخ الامم والملوک و مقتل جامع از سخنان اصحاب فقط سخنان زُهَیْرِ بْنِ قَیْن آمده است. در مُثیرُالاَحزان، کَشف الغُمَّة، تاریخ دمشق، تَسْلِیَةُ الْمُجالِسْ، مَقْتَل خوارزمی، الْمَناقِبُ وَالْمَثالِب و شَرْحُ الأخْبار نیز سخنان هیچ یک از اصحاب نیامده است.

[7]. تاریخ الامم والملوک ۵/۴۰۴؛ شَرْحُ الأخْبار ۳/۱۵۰؛ اللهوف ۶۷؛ مُثیرُالأحْزان ۱۶۲؛ کَشف الغُمَّة ۲/۲۰۸؛ مَقْتَل خوارزمی۲/۷؛ الْمَناقِبُ وَالْمَثالِب ۲۸۸؛ تاریخ دمشق ۱۴/۲۱۷؛ تَسْلِیَةُ الْمُجالِسْ ۲/۲۷۶؛  بحارالأنوار۴۴/۳۸۱؛ جلاءالعیون ۵۴۵؛ قمقام ۳۵۴ و۳۶۶؛ نـفس المهموم ۱۶۹؛ منتهی الآمال ۳۹۶؛ مقتل امام حسین ۹۵؛ مقتل مقرّم ۱۳۲؛ ناسخ التّواریخ ۳۵۸؛ وقایع الأیام ۱۵۰؛ دمعة الساکبه ۳۲۴ ؛ مقتل جامع ۱/۶۶۵.

[8]. الفتـوح ۵/۸۴ ؛ تاریخ الامم والملوک ۵/۴۰۹؛ تَجارِبُ الاُمَم ۲/۶۸؛ الاَخبارالطِوال ۲۹۹؛ الکامل فی‌التاریخ ۱۱/۱۵۶؛         مَناقِبِ آلِ ابیطالب۴/۸۸؛ تاریخِ حَلَبْ  ۱۴۷؛ نفس المهموم ۱۸۳.

[9]. در الاَخبارالطِوال (۲۹۹) و نفس المهموم (۱۸۶) به روایتی هم اوّل مُحرّم هم نقل شده؛ در جلاءالعیون (۵۴۴ ) نیز در روایت دوّمی هشتم مُحرّم نیز عنوان شده است.

[10]. در مقتل مقرّم (ص۱۳۰) آمده گفتند طف، امام پرسیدند نام دیگری دارد گفتند کربلا. در الفتوح هم آمده امام پرسدند آیا اینجا کربلاست؟ گفتند آری امام فرمودند: اللهم انی ... در ناسخ التّواریخ (ص۳۵۹ ) نیز آمده اسامی مختلفی را گفتند اما برای آن سندی ارایه نداده است؛ امّا از ساختار جمله معلوم است سند او مقتل جعلی منسوب به ابی مخنف بوده است و این در حالی است که در گزارش های نقل شده از ابی مخنف در کتب دسته اول تاریخی چنین چیزی نیامده است.

[11]. الفتوح ۵/۸۳ و۸۴؛ أمالی صدوق ۳۱/۱۵۵؛ اللهوف ۶۸؛ کَشف الغُمَّة ۲/۲۲۵؛  مَطالِبُ السَّئووُل ۲۶۲؛  فُصُولُ المُهِمَّۀ ۲/۸۱۶؛ مَناقِبِ آلِ ابیطالب ۴/۹۷؛ بحارالأنوار ۴۴/۳۸۲؛ جـلاءالعیون ۵۴۴؛ منتهی الآمال۳۹۷؛ نفس المهموم ۱۸۴؛ مقتل مقرّم ۱۳۱؛ قمقام ۳۶۶؛ ناسخ التّواریخ۳۶۰؛ وقایع الأیام۱۵۲؛ مهیج الأحزان۱۶۲؛ دمعة الساکبه ۳۲۶؛ مقتل جامع ۱/۶۸۷. توضیحات: این گزارش در أمالی صدوق، الفتو.ح، مَناقِبِ آلِ ابیطالب، فُصُولُ المُهِمَّۀ، مَطالِبُ السَّئووُل و قمقام  به طور خلاصه ذکر شده است.

[12]. اخبارالطوال ۲۹۹؛ البِِدایَة والنَّهایة ۸/۱۷۰؛ تاریخ الخُلَفاء ۲/۲۳۵؛ تَذْکِرَةُ الْخَواص۳۳۵؛ تاریخِ حَلَبْ ۱۳۰ و ۱۴۷؛ تاریخ دمشق ۱۴/۲۲۰؛ مَقْتَل خوارزمی ( ۱/۳۳۴). توضیحات: در مقتل خوارزمی سؤال حضرت نیامده است. ضمناً در دیگر کتب دسته اوّل همچون ارشاد، اَنْسابُ الاَشْراف، مقاتل الطالبیین، تَجارِبُ الاُمَم و الکامل فی‌التاریخ  نیز هیچ گزارشی در این خصوص نیامده است و در کتب تاریخ الاُمم والملوک، تاریخ حلب، مقتل خوارزمی و تَسْلِیَةُ الْمُجالِسْ نیز فقط گزارش صفحه بعد آمده است.

[13]. تَذکرةُالخَواص ۳۳۵؛ نفس المهموم ۱۸۳؛ مقتل امام حسین ۱۰۳؛ مقتل جامع ۱/۶۸۷ . (در باب ۱۶ کامل الزیارات، الفتوح، اخبارالطوال و الکامل فی‌التاریخ احادیث  مشابهی در این خصوص ذکرشده؛ ولی در هیچ کدام از قول سیّد الشهداء و در زمین  کربلا بیان نشده است.)

[14] الاخبارالطِوال ۲۹۹؛ تاریخِ حَلَبْ ۱۴۷؛ قمقام ۳۶۶؛ مقتل امام حسین۱۰۳؛ مقتل جامع ۱/۶۸۷. توضیحات: این روایت در صفحات ۸۱۸ کامل الزیارات؛ ۴۴/۳۵۱ بحارالأنوار، ۵/۸۹  الطبقات الکبری، ۳۳۵ تَذْکِرَةُ الْخَواص، ۸/۱۹۹ البِِدایَة والنَّهایة و۱۸۳ نفس المهموم هم آمده ولیکن از زبان سیّد الشهداء و در هنگام ورود به کربلا نیست. در صفحه ۱۶۴ مهیج الأحزان نیز این روایت مفصّل‌تر و کمی متفاوت از قول سیّد الشهداء در جواب امّ کلثوم آمده است؛ سند آن را  نیز به بحارالأنوار ارجاع داده است؛ ولیکن ما در بحارالأنوار متفاوت از آنچه در مهیج الأحزان آمده یافتیم.

[15]. تـاریخ الامم والملوک ۵/۴۰۴؛ مَقْتَل خوارزمی ۱/۳۳۷؛  تاریخِ حَلَبْ ۱۲۳؛ تَسْلِیَةُ الْمُجالِسْ ۲/۲۵۲؛ بحـارالأنوار ۴۴/۳۸۲؛ نفس المهـموم ۱۸۶؛ دمعة الساکبه ۳۲۵؛ مقتل امام حسین ۱۰۴؛ مقتل جامع ۱/۶۶۵ . توضیحات: در مقتل جامع و تاریخ الامم والملوک این سخنان امام در پایان خطبه ذوحسم و در تاریخ حلب در منزل شراف آمده است.

[16]. منتهی الآمال ۴۹۵؛ لؤلؤ و مرجان ۱۷۹؛ کبریت احمر۳۹۴؛ اربعین الحسینیه ۱۵؛ تحقیق  درباره اوّل اربعین ۶۱؛ تأملی در نهضت عاشورا۲۰؛ مقتل تحقیقی۱۲۱؛ مقتل جامع ۱/۶۳ .برای کسب اطلاعات بیشتر به مباحٍث پایانی کتاب ( معرّفی کتب نامعتبر) مراجعه فرمایید.