اشعار

بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ؛ « رَبِّ اشْرَحْ لي‏ صَدْري وَ يَسِّرْ لي‏ أَمْري وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِساني‏ يَفْقَهُوا قَوْلي؛ اللّهُمَّ کُنْ لِوَلیِّکَ الحُجَّه ابْنِ الحَسَنْ صَلَواتُکَ عَلَیهِ وَعَلی آبائِهِ فِي هذِهِ السَّاعَةِ وَفِي کُلِّ سَاعَةِ وَلِیـَّاً وَحافِظاً وَ قائداً وَ ناصِراً وَ دَلیلًا وَعَیناً حَتَّی تُسکِنَهُ اَرْضَکَ طَوعاً وَ تُمَتـِّعَهُ فِیها طَوِیلاً!

عوامل گرفتگی صدا:

یکی از معضلاتی که غالباً مداحان با آن مواجه هستند گرفتگی صدا در هنگام خواندن و یا بعد از مداحی ­ها است؛ هرچند شدت و حدّت و تعداد دفعات آن متناسب با افراد متغیر است که معمولاً براثر عوامل مختلفی همچون: سرماخوردگی؛ داد زدن بیجا؛ خواندن زیاد؛ استرس و عصبانیت؛ بی­ خوابی و خستگی­ زیاد؛ داشتن طبع گرم، آلودگی هوا، استعمال دخانیات و مواد الکلی و عدم رعایت بهداشت صوتی عارض می­ شود. ضمناً خوردن بعضی از چیزها نیز برروی حنجره اثر منفی گذاشته و نتیجاً منجر به گرفتگی صدا می­ شود، که در زیر به تشریح هر یک از موارد ذکر شده می­ پردازیم.

۱- سرما خوردگی: بطور طبیعی در هنگام سرماخوردگی به دلیل عفونت موجود در حنجره و یا به دلیل آلرژی­ های ناشی از سرماخوردگی صدای انسان گرفته می شود؛ لذا باید از خواندن و مداحی در این ایام اجتناب کرد زیرا موجب فشار مضاغف به حنجره و در نهایت ممکن است موجب پلیپ حنجره بشود( در مورد بیماری پلیپ حنجره در مباحث بعدی توضیح خواهیم داد)؛ ضمناً سعی کنید اخلاط مجاری بینی و خیشوم فرو برده نشود که موجب برونشیت شدن حنجره و تبعات ناشی از آن می­ گردد.

۲- داد زدن­ های بیجا: دقت داشته باشید که اوج خوانی با فریاد زدن متفاوت است، بسیار دیده شده که بعضی از مداح ها به دلیل عدم تبحّر بجای اوج خوانی فریاد می­ زنند که این امر علاوه بر اینکه موجب رنجش و آزار مستمعین می ­گردد عاملی برای گرفتن صدا نیز می باشد، داد زدن چه در مداحی کردن؛ چه در دعوا کردن و  یا صدا زدن افراد از راه دور و...  برای حنجره مضر بوده و موجب گرفتگی صدا می­ شود؛ مخصوصا در مواقعی که حنجره گرم نشده باشد.

نکته مهم بعدی که لازم است مورد توجه ویژه قرار گیرد این است که اوج صدای افراد با هم تفاوت دارد؛ لذا لازم و واجب است ابتدا اوج صدای خود را در نزد اساتید فن یافته و در اوج خوانی ها هم در حد توان و اوج صدای خود مداحی نمود و در این زمینه از مقایسه یا بهتر بکوئیم از مسابقه با دیگر افراد در این زمینه جداً اجتناب فرمائید.

۳- خواندن زیاد: معمولاً خواندن زیاد باعث خستگی حنجره می ­گردد حالا چه دریک مجلس زیاد بخوانیم و چه در چند مجلس پشت سرهم، حال اگر مداح قبلا آموزش­ های تقویت صوت را انجام داده و نکات گفته شده در تمرینات را رعایت کند می­ تواند از بروز این نقیصه جلوگیری کند، همچنین که اگر شخص خواننده از روی خبرگی و استادانه بخواند می ­تواند صدای خود را کماکان باز نگاه دارد. ضمناً صحبت های طولانی قبل و بعد از مداحی­ ها نیز موجب خستگی و گرفتن تارهای صوتی می­ شود لذا توصیه می ­گردد از صحبت کردن طولانی در قبل و بعد از مجالس و یا در بین مداحی­ ها جداً پرهیز کنید و اجازه دهید تا حنجرۀ شما کمی استراحت کرده و تارهای صوتی به حالت عادی و نرمال باز گردند.

تقویت حنجره: برای آنکه در مداحی­ ها دچار ضعف و یا گرفتگی صدا نشویم لازم است علاوه بر تمرین­ های صدا سازی جنجره را تقویت کنیم؛ شیخ الرئیس بوعلی سینا در کتاب قانون در طب دستورالعملی برای تقویت حنجره تجویز کرده ­اند؛ بر اساس این تجویز ابتدا مواد سمغ عربی، کتیرا، تخم کتان، تخم ریحان، نشاسه و سقز را به اندازه هم تهیه کرده و خوب با هم مخلوط می­ کنید؛ سپس آن را پودر کرده و با کمی آب آن را خمیر کرده و بصورت قرص درآورید، در طول روز آن را در دهان خود قرار داده و مک بزنید، بنا بر گفته بوعلی سینا این معجون در تقویت حنجره و تارهای صوتی مفید و موثر است. همچنین خوردن شیر خنک ( دستور العمل آن در ادامه بحث خواهد آمد) نیز مؤثر است.

۴ـ استرس و عصبانیت: استرس و عصبانیت یکی دیگر از عوامل گرفتگی صدا است، در مورد عصبانیت به همین نکته اشاره می ­کنیم که علت پزشکی دارد و عصبانیت باعث ترشح هورمون هایی می­ شود که منجر به گرفتگی صدا می ­گردد اما استرس به دلیل عدم تمرین کافی و عدم اعتماد به خود بوجود می­ آید که با رعایت نکات زیر می ­توان آنرا کنترل کرده و یا به حداقل ممکن رساند. الف) حتماً تمرین کافی قبل از مداحی داشته باشیم ب) علاوه بر حفظ شعر کلمات، جملات و حتی لحن مد نظر را کاملا حفظ کرده و بر آن مسلط باشیم، ج) مشخص کردن شعر، لحن، گریز ها، و حتی طبقه صوتی قبل از اجرای برنامه و حفظ تمام اینها د) عدم توجه به عکس العمل مستمعین ( هرچند این کار در مراحل بالاتر کاملاً اشتباه است اما در این مرحله بطور موقت می ­توان از آن برای کاهش استرس کمک گرفت) هـ) تنفس عمیق قبل از شروع خواندن.

۵ـ بی ­خوابی و خستگی­ زیاد: یکی از عواملی که به شدت در گرفتگی حنجر نقش دارد بی­ خوابی است و اگر این بی­ خوابی همراه با خستگی و ضعف بدن باشد خیلی زودتر باعث گرفتگی صدا می ­شود لذا توصیه می گردد با برنامه ریزی صحیح مانع گرفتن صدا بشوید.

۶- داشتن طبع گرم: بعضی از پزشکان و یا اساتید معتقد هستند که داشتن طبع گرم موجب گرفتگی صدا می ­شود به عبارت صحیح­ تر باید گفت غلبه طبع و مزاج گرم بر دیگر مزاج­ ها که منجر به ایجاد مزاج نامعتدل می­ گردد موجب گرفتگی صدا خواهد شد؛ چرا که در طب سنتی علاوه بر مزاج ­های چهار گانه ( صفراوی؛ دموی، سودایی، بلغمی) مزاج­ها به دو دسته: الف) مزاج معتدل ب) مزاج نامعتدل تقسیم می­ شوند که این تقسیم بندی از واکنش چهار عنصر اصلی طبیعت ایجاد می­ شود، علت بروز هر نوع بیماری هم نامعتدل شدن مزاج ­ها است والا هر انسانی دارای یکی از مزاج ­های چهار گانه است. غلبۀ طبع گرم بیشتر در افراد صفراوی  مزاج ( مزاج گرم و خشک ) و دموی مزاج ( مزاج گرم و تر ) بروز پیدا می­ کند. ( توضیحات بیشتر در این خصوص در ادامه بحث در بخش شناسایی مزاج ها خواهد آمد.)

استفاده از شیر خنك برای غلبه بر طبع گرم و تقویت صدا

همانگونه که گذشت در بعضی از افراد ( متناسب با اخلاق صوتی و مزاج های چهارگانه) طبع گرم موجب گرفتگی صدا می­ شود.  معمولاً برای خواندن بدون دردسر و نگرفتن صدا به یك طبع سرد نیازمند می باشید، بعضی از اطباء معتقدند که اگر كبد خنك نباشد آب بدن شما را بیرون می ­كشد و موجب خشکی حنجره و نهایتاً گرفتگی صدا می­ گردد. ( در جلسات قبل در مورد اهمیت و لزوم خشک نماندن حنجره توضیحات لازم داده شده است)

همانگونه غلبه طبع و مزاج گرم بر دیگر مزاج ها عامل بروز جوش در پوست بدن می ­شود؛ می­ تواند چنین واکنش مشابهی را در داخل بدن ( شش ها و حنجره) ایجاد کند و طبعاً وجود جوش در اعضای دستگاه تکلم موجب گرفتگی صدا و یا بیماری ­های دیگر خواهد شد. یکی از دستورالعمل هایی که برای غلبه بر طبع گرم تجویز شده است استفاده از شیر خنک است، برای تهیه شیر خنک از چهار تخم گیاه: الف) تخم خیار  ب) تخم كاسنی ج) تخم خرفه  د) تخم گیشنیز استفاده می­ شود.

ابتدا این تخم گیاه­ ها را به مقدار مساوی تهیه کرده و مخلوط كنید؛ سپس آنها را خوب آسیاب کرده و بعد از آن به انداره یك قاشق و نیم از آن پودر را برداشته و داخل سه لیوان آب ریخته و در داخل ظرف بجوشانید تا به اندازه یك لیوان باقی بماند. این یك لیوان را به صورت ناشدا و گرم میل نمایید. حتما بعد از خوردن نیم ساعت استراحت کنید. برای غلبه بر طبع گرم نامعتدل لازم است پانزده  روز صبح و عصر این معجون را مصرف كنید و بعد از  ۱۵ روز به مدت ۳۰ روز فقط صبح ها و بعد از آن هر هفته دو الی سه بار مصرف نمایید تا علائم زیر را در خود مشاهده نمایید.

علائم: صدای شما صاف و شفاف می­ گردد. رنگ و روی شما را سفیدتر و روشن تر از قبل می ­شود. برای بالا خواندن به صدای شما آسیب نمی ­رسد، از بیماری یبوست جلوگیری می­ كند. مصرف شیر خنگ علاوه بر غلبه بر طبع نامعتدل گرم، باعث تقویت حنجره نیز خواهد شد.

ضمناً سعی کنید از خاك شیر هم برای خنك شدن طبعتان زیاد استفاده نمایید.

۷ـ دخانیات: متأسفانه یکی از آفت ­های بسیار زشت و ناپسندی که بعضی از مداحان گرفتار آن شده­ اند استفاده از دخانیات ( سیگار، قلیان و .... ) است؛ حتی به غلط بعضاَ دیده می­ شود که استفاده از دخانیات را موجب باز شدن حنجر می ­دانند که کاملا نادرست است و از نظر علم پزشکی نه تنها این ادعا مردود و نادرست است بلکه این ادعای جاهلانه را کاملاً مضحک می­ دانند. حتي استنشاق دود سيگار اطرافيان مي‌تواند منجر به آزردگي تارهاي صوتي شود. شاید افراد نادان و جاهل احساس کنند که استفاده از دخانیات موجب باز شدن صدایشان می­ گردد اما اولاً اینکه قسمت عمدۀ این تخیل تلقینات اطرافیان است ثانیاً ممکن است بر اثر مواد موجود در دخانیات حنجره بطور غیر طبیعی گرم شده و مداح احساس گرفتگی نکند اما بطور قطع و یقین در دراز مدت استفاده از  دخانیات علاوه بر اینکه موجب بروز بیماری­ هایی همچون سرطان حنجره و سرطان ریه می ­گردد عامل می شود هم شش ­ها و هم تارهای صوتی حالت طبیعی خود را از دست داده و عمر مداحی افراد بسیار بسیار پائین بیاید. ثالثاً مصرف چندین بارۀ دخانیات علاوه بر مضرات متعدد موجب اعتیاد افراد به آن و مواد شیمائی آن می­ گردد.

دقت داشته باشید که بیشترین آسیب تارهای صوتی در مواقع خستگی و خشکی مخاط پوششی تارهای صوتی رخ می ­دهد( یعنی بعد از مداحی­ ها)  که توصیه می ­شود با مصرف آب، باعث افزایش رطوبت و لطافت تارهای صوتی شوید و از آسیب های متعدد در امان باشید.

۸- عدم رعایت بهداشت صوتی: هرچند که بهداشت صوتی دخالت مستقیمی در گرفتگی صدا ندارد لیکن عدم رعایت آن منجر به بروز بیماری ­هایی می ­شود که نهایتاً به گرفتگی صدا ختم می­ شود، در تعریف بهداشت صوتی گفته ­اند بهداشت صوتی عبارت است از رعایت مواردی همچون حذف شیوه ­های نادرست استفاده از حنجره، حفظ رطوبت حنجره، رعایت بهداشت غذایی و رعایت بهداشت جسمی اعضای تکلم. ( در مباحث بعدی بطور مفصل به ارکان و موارد بهداشت صوتی پرداخته و نکات کلیدی آن را تقدیم خواهیم کرد )

۹ـ خوردنی­ ها: بصورت طبیعی و کلی بعضی از خوارکی­ ها برای حنجره مفید و بعضی همچون غذاهای سرخ کردنی­، ادویه جات، سس ­ها، فلفل و مواد غدایی تند، آب خیلی سرد، چای بسیار داغ و هر غذایی که موجب تحریک حنجره گردد برای حنجره مضر بوده و موجب بیماری حنجره یا گرفتگی صدا می­ شوند؛ در بعضی از کلاس­ های آموزشی یا جزوات آموزش مداحی بعد از ذکر این مطلب عنوان می­ شود که البته بعضی از افراد مستثنی هستند و این نوع خوراکی­ ها برایشان مضر نیست و استفاده از آنها موجب گرفتگی صدایشان نمی­ شود، ضمن عرض احترام به این اساتید باید عرض کنیم که این ایده کاملاً اشتباه و نادرست است؛ زیرا استثناء در جایی معنا پیدا می ­کند که درصد کمی از افراد مثلا 1 تا 5 درصد مشمول آن قانون نشوند اما درجائی که بخش قابل توجهی از افراد مثلاً ۳۰ تا ۵۰ درصد افراد مشمول قانون ذکر شده نشوند دیگر نمی ­توان گفت که این افراد مستثنی هستند بلکه حالات این افراد خود قاعده، یا قانونی را وضع می­ کنند که در این مورد خاص به آن اخلاق صوتی گویند. در واقع واکنش بدن انسان ( اعضاء دستگاه تکلم) به این خوراکی ­ها بخشی از اخلاق صوتی محسوب می­ شود.

تعریف اخلاق صوتی: معمولاً در تعریف اخلاق صوتی گفته می ­شود « واکنش حنجره و تارهای صوتی به غذاها و نوشیدنی ها را اخلاق صوتی گویند» که این تعریف ناقصی از اخلاق صوتی است به همین دلیل نیز ما در بالا از واکنش حنجره به غذاها و نوشیدنی ­ها به عنوان بخشی از اخلاق صوتی یاد کردیم، اگر بخواهیم تعریف درست و جامعی از اخلاق صوتی بیان کنیم باید بگوئیم هرگونه واکنش اعضای تکلم ( شش­ ها، ریه، نای، حنجره، تارهای صوتی، دهان، خیشوم و لب­ها) به عوامل بیرونی را اخلاق صوتی گویند، پس تنها حنجره و تارهای صوتی و خوراکی­ ها نیستند بلکه تمامی اعضای تکلم ممکن است به هر عامل خارجی همچون: خوراکی­ها، نوشیدنی­ ها، عطرها و ادکلن­ ها، مکان­ ها، زمان­ ها و دیگر عوامل بیرونی عکس العمل نشان دهند که به مجموع این عکس العمل­ ها اخلاق صوتی گویند.

برای تبین بهتر این تعریف چند مثال ساده می­ زنیم: الف) بعضی از افراد به بوی بعضی از عطر یا ادکلن­ ها و یا حتی بوی بعضی از گل ها حساس بوده و به محض استشمام این بوها صدای آن­ها می­ گیرد و قادر به خواندن نیستند لذا در این مورد واکنش خیشوم به بوی عطر عامل گرفتگی صدا است و حرفی از حنجره یا خوراکی نیست. ب) بعضی از مداح ها در صبح زود و ناشتا قادر به مداحی نیستند و معمولاً در این ساعات از روز صدایشان گرفته است که در این مورد نیز زمان عامل گرفتگی صدا است ج) شاید شما نیز تا بحال دیده باشید که بعضی از خوانندگان هنگام مسافرت به مناطق شرجی دچار گرفتگی شدید در صدایشان می­ شوند این افراد دارای مزاج گرم و تر ( دموی مزاج ها) یا مزاج سرد تر ( بلغمی مزاج ها) هستند که شدت آن در دموی مزاج ها بیشتر است، افراد سودای مزاج ( مزاج گرم و خشک) در مناطق شرجی نه تنها دچار گرفتگی صدا نمی­ شوند بلکه بهتر می­ توانند از صدیشان بهره ببرند و این افراد در مناطق خشک و بیابانی بیشتر از بلغمی مزاج ها دچار مشکل می ­شوند؛ در این مورد خاص نیز می­ بینیم تغییر مکان موجب گرفتگی صداست.

تقسیم بندی اخلاق صوتی: اخلاق صوتی به دو دسته: اخلاق صوتی پایدار و اخلاق صوتی ناپایدار تقسیم می­ شوند. الف) به آ ن دسته از عکس العمل­ هایی که ناشی از مزاج های چهار گانه است ( مثل گرفتن صدا در مناطق شرجی) اخلاق صوتی پایدار گویند، این عادت ­ها قابل تغییر نیست و هر گونه تلاش برای تغییر آن نادرست است مثل کسی که سعی می­ کند با تقلید صدای دیگران صدای خود را بطور غیر طبیعی زیر یا بم کند که در دراز مدت موجب بروز مشکلاتی خواهد شد. ب) به آ ن دسته از عکس العمل­ هایی که ناشی از مزاج های چهار گانه نبوده بلکه بر اساس عادت ایجاد شده باشد (مثل گرفتن صدا در صبح زود) اخلاق صوتی ناپایدار گویند و این عادت­ ها به مرور زمان و با تمرین و ممارست قابل تغییر هستند.

با توجه به آنچه که گفته شد یاد گرفتیم که بخش عمده ­ای از عکس العمل ­های دستگاه تکلم به عوامل بیرونی نشأت گرفته از مزاج های چهار گانه است و هر مداح باید ضمن شناسایی مزاح خود به اخلاق صوتی خود واقف و آشنا باشد و بداند چه چیزهایی برای حنجره و تارهای صوتی ­اش مضر و چه چیزهایی مفید و سودمند است، در واقع آشنایی و تسلط بر اخلاق صوتی مهم­ ترین چیزی است که هر مداح باید بداند و آن را رعایت کند تا در این امر مقدس با مشکل مواجه نشود. به قول بعضی از اساتید بهترین دکتر برای حنجره و صدای شما خودتان هستید و شما بهتر از هر کسی می ­توانید تشخیص دهید چه چیزهایی برایتان مضر و چه چیزهایی مفید است منتها به شرط آشنایی کامل و تسلط بر اخلاق صوتی ­تان. لذا در ادامه بحث به شرح مزاج های چهار گانه، ویژگی­ های هر کدام و غذاهای مضر و سودمند برای هر کدام خواهیم پرداخت.

قبل از آنکه به بحث مزاج ها بپردازیم ذکر یک تذکر ضروری است و آن اینکه بعضی از مداح ها به محض گرفتگی صدا از آمپول دگزا برای باز کردن صدای خود استفاده می­ کنند که این امر اشتباه می ­باشد زیرا درست است که آمپول دگزا عامل باز شدن گرفتگی صدا می­ گردد ولیکن باید بدانید که در کنار این خوبی؛ مضرات متعدد دیگری هم دارد لذا تا جائی که می­ تواند از داروهای شیمایی برای درمان استفاده نکنید.

مزاج های چهار گانه در طب سنتی:

طبق نظر حکمای طب سنتی بدن همه موجودات و انسان­ها از چهار ماده اصلی ( ۱ـ آب ۲ـ باد یا هوا ۳ـ خاک ۴ـ آتش) بوجود آمده است که هر کدام از این عناصر دارای کیفیت و ویژگی خاص خود هستند. آنان معتقد هستند از واکنش و میزان ترکیب این چهار عنصر اصلی دو مزاج کلی ( مزاج معتدل، مزاج نا معتدل ) ایجاد می ­شود. به عبارت دیگر اگر مقادیر عناصر متضاد در ترکیب برابر باشد، مزاج حاصل به اعتدال خواهد رسید؛ ولی اگر نتیجه به دست آمده از ترکیب مقادیر عناصر متضاد در حد وسط نباشد، مزاج حاصل نامعتدل است. اما بنا بر تقسیم عقلی مزاج معتدل خود نیز به دو قسم کلی تقسیم می‌شود: ۱ـ معتدل حقیقی: این حالت ممتنع است. به این معنی که از هر کدام از اخلاط به نسبت مساوی در یک بدن وجود داشته باشد که این امر بعید است و این مثال صرفاً ذهنی است. ۲ـ معتدل فرضی: یعنی ایجاد اعتدال با رعایت نکات طب سنتی که شایسته‌ترین مزاج برای یک موجود است. [1]

بنا بر آنچه گفته شد وقتی میزان عناصر چهارگانه در بدن متفاوت باشد مزاج نامعتدل حاصل می­ شود که نتیجه مزاج نامعتدل ایجاد مزاج ­های چهارگانه­ ای است که این مزاج­ های چهارگانه پایه و اساس طب سنتی است. همچنین باید بدانیم که گرمی، سردی، تری و خشکی مزاج ها حاصل قوای اولیهٔ عناصر اصلی هستند؛ در واقع مزاج گرم ( حاصل آتش ) مزاج سرد ( حاصل خاک )  مزاج تر ( حاصل آب ) مزاج خشک ( حاصل باد یا هوا ) می ­باشد به همین دلیل در بعضی از کتب طب سنتی مزاح ها را بر اساس دو تقسیم بندی ( مزاج سرد و مزاج گرم)  و ( مزاج خشک و مزاج تر) نیز تعریف می ­کنند. [2]

دکتر حسین رضایی زاده دستیار تخصصی طب سنتی در دانشگاه علوم پزشکی ایران با بیان اینکه کیفیت خاک سرد و خشک، کیفیت آب سرد و تر، کیفیت باد یا هوا گرم و تر، کیفیت آتش گرم و خشک می ­باشد می­ گوید: اگر بدن انسان از مقادیر متناسب خاک، آب، هوا و آتش ترکیب شده باشند مزاج معتدل به جود می­ آید و اگر یکی بر دیگری برتری داشته باشد، مزاج های چهارگانه اصلی ( صفراوی، دموی، سودایی، بلغمی) ایجاد می­ شود. به گفته این متخصص طب سنتی در شخص سودایی سردی و خشکی، در فرد بلغمی سری و تری، در اشخاص دموی گرمی و تری و نهایتاً در افراد صفراوی گرمی و خشکی غلبه دارد که این کیفیات ( یعنی سردی، گرمی، تری، خشکی) موجب بروز علائمی در فرد می­ گردد.

در طب سنتی ایران، تئوری بنیادی داریم به نام خلط های چهارگانه ( صفرا، دم، بلغم، سودا) که این اخلاط چهارگانه ترکیباتی مایع هستند، بر اساس این تئوری غذایی که می­ خوریم در کبد تغییر ماهیت داده و فعل و انفعالاتی روی آن صورت می ­گیرد و به چهار شکل زیر در می­ آید. ۱ـ ترکیبی قرمز متمایل به زرد به نام صفرا که به هضم غذا کمک می­ کند. ۲ـ ترکیب دیگر سرخ رنگ بوده و به نام دم یا خلط خون است که اکسیژن و مواد عذایی را به بافت ها و سلول ها می­ رساند. ۳ـ ترکیب سوم که بلغم نام دارد قرمز کم رنگ است و وظیفه تسهیل کار میکانیکی و لغزش مفاصل روی هم و تشکیل بافت عصبی و سلول های مغزی را دارد. ۴ـ ترکیب چهارم سودا نام دارد و قرمز جگری رنگ است؛ وظیفه این خلط تحریک اشتها و تشکیل بافت استخوانی است، بر اساس آنچه گفته شد ماده غذایی وقتی وارد بدن می­ شود موجب تولید اخلاط چهارگانه می ­شود که البته بسته به مزاج فرد یکی را بیشتر تولید می ­کند.

پس نظام معرفتی طب سنتی بر این اساس پی ریزی شده که بیماری­ ها در اثر به هم خوردن تعادل خلط های چهارگانه (صفرا و دم و بلغم و سودا ) به وجود می‌آید. بر همین اساس وقتی مزاج انسان نامتعادل شود یکی از مزاج های ۱ـ مزاج گرم و خشک یا صفراوی. ۲ـ مزاج گرم و تر یا دموی. ۳ـ مزاج سرد و خشک یا سوداوی. ۴ـ مزاج سرد و تر یا بلغمی بوجود می­ آید. [3] که در زیر به توضیح هر کدام خواهیم پرداخت.

۱ـ مزاج گرم و خشک یا صفراوی مزاج

صفرا ترشحات كبد است كه رنگ آن زرد است كه جزء آتش بوده گرم و خشك است و گرمای زيادی توليد می­ کند، انسان های دارای مزاج گرم و خشک اغلب لاغر اندام هستند با استخوان بندی درشت، آنها پوست گرم و خشک و کم رطوبتی دارند رنگ پوست و سفیدی چشم آن ها اندکی به زردی گرایش دارد. این افراد به شدت گرمایی هستند و در تابستان دچار مشکل می شوند، همچنین در بسیاری از مواقع عطش زیاد و خشکی دهان دارند؛ لذا مداحانی که صفراوی مزاج هستند خیلی بیشتر از دیگران باید آب مصرف کنند تا همواره رطوبت حنجره و دهان را حفظ کنند.

در مورد خصوصیات رفتاری صفراوی ها باید گفت عموما بسیار پر انرژی و پر تحرک هستند. باهوش و زیرک و پر حرفند و خیلی زود عصبانی می شوند و هم به سرعت عصبانیتشان فروکش می­ کند، این افراد میل زیادی به خوردن ترشیجات ( مانند لواشک، تمبر هندی، سرکه و ...) و همچنین خوراکی های سردی مانند خیار، کاهو و هندوانه دارند و تمایل به خوردن شیرینی جات در آن ها کم است.

مواد غذایی مفید برای صفراوی مزاج ها عبارتند از: مصرف شاتوت، انار، زرشک، تمشک، زردآلو، هلو، سیب، گلابی، خیار، کدو، کاهو و اسفناج برای صفراوی مزاج ها مفید است.

مواد غذایی مضر: مصرف سیر، پیاز، ادویه های تند، گوشت قرمز، موز، خربزه، آناناس، انجیر، غذا های سرخ کرده، گردو، پسته، فندق و نارگیل با مزاجشان سازگار نیست
۲ـ مزاج گرم و تر یا دموی مزاج

دم خلط سرخ رنگی است از جنس هوا و گرم و تر است و براي رساندن غذا و اكسيژن به سلول ها است و اگر زياد شود مزۀ دهان شيرين مي­ شود، انسان ­هایی که مزاج آن­ها گرم و تر است پوستی سرخ و سفید و بدنی درشت و عضلانی دارند. پوست اینها گرم و مرطوب و نرم است؛ این افراد نه گرمایی هستند و نه سرمایی ولی تحمل سرما برایشان راحت­ تر است. قدرت حرکات بدنی و قدرت هضم و اشتهای خوبی دارند و نسبت به انسان­ های دیگر مزاج های چهارگانه عروق دست برجسته ­تری دارند. بد نیست بدانید افراد دارای مزاج گرم و تر استعداد بالاتری برای ابتلا به فشار خون و بیماری های قلبی دارند.

از نظر رفتاری، انسان های دموی، شجاع و جسورند و اعتماد به نفس بالایی دارند. اهل ریسکند و نظم و ترتیبشان از صفراوی ها کمتر است. میل به رهبری دارند و معمولا خوش رو، صمیمی و آرام هستند اما اگر عصبانی شوند ممکن است دست به رفتارهای مخاطره آمیز بزنند .از نظر ذائقه و میل غذایی باید گفت افراد دارای مزاج گرم و تر میل به شیرینی و ترشی دارند اما همه نوع غذایی می­ خورند.

مواد غذایی مفید برای دموی مزاج ها عبارتند از: مصرف خاکشیر، تخم ریحان، سوپ یا آش جو، نان جو، برگ زردآلو، هلو و انجیر برای دموی مزاج ها مفید است.

مواد غذایی مضر: خوردن خوراکی هایی مانند آب یخ، نوشابه، تخم مرغ، بادمجان، ترشی، سرکه، سیر و چای برایشان ضرر دارد

۳ ـ مزاج سرد و خشک یا سوداوی مزاج

سودا سرد و خشك از جنس خاك و رسوب خون است و PH=۶ و در طحال توليد مي­ شود و طحال را فعال مي­ كند. بیشتر انسان هایی که از نظر مزاج شناسی در دسته مزاج سرد و خشک قرار می ­گیرند دارای پوستی سرد و خشک هستند و رنگ آن از حالت سفید تا سبزه و تیره متغیر است. این افراد به شدت با سرما مشکل دارند. در حقیقت افراد با مزاج سرد و خشک به راحتی در سرما گرم نمی­ شوند. موی بدن سوداوئی ها کم است و موی سرشان به علت سردی و خشکی زودتر دچار سفیدی یا حالت گندمگون می شود. همچنین این افراد میل زیادی (بیشتر از بقیه دسته ­های مزاج های چهارگانه) به خوابیدن دارند و در بسیاری از مواقع احساس ضعف می­ کنند و کم انرژی هستند.

این دسته از مزاج های چهارگانه از منظر رفتاری با خصوصیاتی مانند نظم و ترتیب و دور اندیشی زیاد شناخته می شوند. سوداوی مزاج ها همچنین بسیار دقیق و خونسردند و میل زیادی به تحلیل و ارزیابی از خود نشان می دهند. بد نیست بدانید بیشتر انسان های دارای مزاج سرد و خشک از نظر روانشناسی جزء دسته درونگرا هستند.

خصوصیات غذایی و دائقه انسان های با مزاج سرد و خشک با میل زیاد به شیرینی جات و غذاهای گرم شناخته می شود و خوراکی های سرد مانند خیار و کاهو چندان با ذائقه سوداوی مزاج ها سازگار نیست

مواد غذایی مفید: خوردن خوراکی هایی مانند گوشت گوسفند، خروس و شتر، نمک دریا، نبات سفید، نعنا و روغن کنجد، کلم، جوانه گندم، ماش، پسته، بادام، گردو و چای دارچین به سوداوی مزاج ها توصیه می ­شود.

مواد غذایی مضر: عموما سوداوی مزاج ها از مصرف مواد غذایی مانند گوشت گوساله، ماهی، عدس، لوبیا، گشنیز، بادمجان و سبزیجاتی مثل خیار، کاهو، گوجه فرنگی و میوه هایي مثل موز و کیوی منع می­ شوند

۴ـ مزاج سرد و تر یا بلغمی مزاج

هیکل بلغمی ها معمولاً درشت است و افرادی چاق هستند و بدن پُر چربی دارند. پوست سفید رنگ دارند و در لمس، پوست بدنشان سرد و مرطوب و نرم است. موهای کم پشت دارند. دهانشان مرطوب است و کمتر تشنه می شوند. خواب آن ها سنگین و زیاد است. احساس کسلی و بیحالی دارند. تمایل به خوردن شیرینی و ادویه جات و گرمی جات دارند. این افراد در فصل زمستان خیلی اذیت می شوند و با خوردن سردی ها دچار مشکل می شوند. نبض ضعیف دارند. کم انرژی و کم جنب و جوش هستند و در کارها کند هستند. خیلی دیر عصبانی می شوند. فراموش کار و کند ذهن هستند. افراد بلغمی مزاج دارای آب بدن و آب دهان بیشتری هستند لذا در مناطق کویری با مشکل مواجه نمی­ شوند اما برعکس در مناطق شرجی مشکل خواهند داشت.

مواد غذایی مفید برای دموی مزاج ها عبارتند از: انواع آش و سوپ، فلفل و ادویه جات، انواع خورشت ها، عسل، خرمای خشک، انگور، انبه و انجیر برای دموی مزاج ها مفید است.

مواد غذایی مضر: خوردن خوراکی هایی مانند ماست، دوغ، آبدوغ، آبدوغ خیار، گوشت مرغ، گوشت گاو، ماهی برایشان ضرر دارد

روش تشخیص مزاج‌ها

دربارهٔ مزاج‌های گرم و سرد و خشک و تر ابن سینا در کتاب قانون در طب، می‌نویسد: اجناس الدلایل آلتی من‌ها یتعرف احوال الامزجه عشره. (یعنی مزاج‌ها را از ده راه می‌توان شناخت)

در خلاصة الحکمه آمده‌ است که لامسه بهترین و سریع‌ترین راه ورود به تشخیص مزاج‌ها است. درک این روش حتی برای افراد عادی نیز تا حدودی آسان است؛ لذا این راه را بر سایر راه‌ها مقدم داشته‌اند البته . طبیب باید خود مزاج معتدل داشته باشد، و اگر از لمس متوجه اختلاف دما نگردد، خواهد دانست که آن شخص، دارای مزاج معتدل است. اگر شخص لمس‌کننده خود مزاج معتدل نداشته باشد و بر این حال خود اطلاع داشته باشد، باز می‌تواند به تشخیص مزاج افراد دیگر بپردازد. یعنی اگر طبیب خود درجه حرارت بدنش گرم‌تر از مزاج معتدل باشد و دست به بدن شخص میانه‌المزاج بزند، با اینکه حس سردی می‌کند، به هر‌روی چون توجه به این نکته دارد که خودش گرم مزاج است، و به کیفیت اعتدال مزاج هم از راه دقت و تمرین در حس لمس آشنا است، لذا حکم غلطی دربارهٔ مزاج آن شخص نخواهد داد. [4]

در همین کتاب اضافه شده: چون لمس نماید و منفعل نگردد لامس از پوست ملموس به سخونت و گرمی در بلدان معتدل‌الهوا دلالت می‌نماید بر حرارت مزاج ملموس و اگر منفعل گردد از آن به برودت دلالت می‌کند بر برودت مزاج او بدون آنکه به سبب امر خارجی عارضی آن را سخونت و برودت عارض شده باشد. [5] معنی جمله این است که اگر طبیب، به وسیله حس لمس، احساس گرمی یا سردی در شخصی نماید، دلالت بر گرمی یا سردی مزاج آن شخص دارد، مشروط بر این که گرمی و سردی به سبب امر خارجی عارض نشده باشد.