اشعار

بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ؛ « رَبِّ اشْرَحْ لي‏ صَدْري وَ يَسِّرْ لي‏ أَمْري وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِساني‏ يَفْقَهُوا قَوْلي؛ اللّهُمَّ کُنْ لِوَلیِّکَ الحُجَّه ابْنِ الحَسَنْ صَلَواتُکَ عَلَیهِ وَعَلی آبائِهِ فِي هذِهِ السَّاعَةِ وَفِي کُلِّ سَاعَةِ وَلِیـَّاً وَحافِظاً وَ قائداً وَ ناصِراً وَ دَلیلًا وَعَیناً حَتَّی تُسکِنَهُ اَرْضَکَ طَوعاً وَ تُمَتـِّعَهُ فِیها طَوِیلاً

در قسمت اول مباحث صدا سازی گفتیم که تمرینات صدا سازی به دو دستۀ تمرینات تنفسی و تمرینات تارآوایی تقسیم می شود، در قسمت اول بخشی از تمرینات تنفسی را بیان کردیم حال در این قسمت به تمرینات تارآوایی و دیگر مباحث مربوط به صدا سازی می­ پردازیم. قبل از شروع تمرینات صدا سازی و یا قبل از مداحی­ ها لازم است نکات مهمی را مورد توجه قرار داد و با دقت آنها را رعایت نمود تا بهتر، راحت تر و سریع تر به اهداف مورد نظر دست یابیم.

۱ ـ راحت بنشینید، به طوری که اعضای بدن شما به خصوص مسیر تنفسی و حنجره تحت فشار نباشد؛ لذا لازم است از قوز کردن، یا پائین انداختن سر در درون سینه، و یا هر حالتی که احساس راحتی ندارید اجتناب کنید، بهترین حالت نشستن برای تمرین حالت چهار زانو است البته اگر صندلی باشد و بر روی صندلی نشسته مداحی یا تمرین کنید بهتر است. عده ­ای هم بطور ایستاده تمرین یا مداحی می­ کنند که این حالت برای مدت زمان کوتاه اشکالی ندارد اما در مدت طولانی می ­تواند موجب خستگی و نهایتاً فشار مضاعف بر بدن شود.

۲ ـ آزاد سازی ماهیچه ­های اعضای تکلم یکی از پیش نیازهای مهم تمرینات صداسازی است که از اهمیت ویژه ­ای برخودار است و ما در جای خود در همین جلسه بدان خواهیم پرداخت.

۳ـ برای آنکه تغییری در صورت و احیاناً بدن انجام نشود بهتر است تمرین­ ها را مقابل آئینه انجام دهید؛ زیرا بسیار دیده شده است که نوآموزان در هنگام تمرین چهره، لبها یا دهان خود را ناخودآگاه تغییر داده و حالت نامناسبی به خود می­ گیرد و اگر از ابتدای این نقیصه اصلاح نشود به عنوان یک عادت برای مداح باقی مانده و در هنگام مداحی ها در مجامع عمومی برای وی وضعیت نامطلوبی را رقم خواهد زد.

۴ـ لازم است قبل از تمرین یا خواندن؛ حنجر و تارهای صوتی خود را گرم کنید؛ ( چه از نظر پوششی برای فصل پائیز و زمستان و چه از نظر تارهای صوتی که با نرم خوانی انجام می­ شود) زیرا اگر حنجره شما گرم و آماده نشده باشد ضمن اینکه شما قادر به اجرای صحیح تمرینات نیستید؛ ناخودآکاه به جای تمرکز روی تکنیک بر روی بهتر شدن تن و آوای خروجی حنجره تمرکز خواهید کرد.

تمرینات گرم کردن صدا علاوه بر کار روی هر بخش مشکل دار حنجره؛ به افزایش دانگ صدای شما نیز کمک خواهد کرد. یادتان باشد که صدای شما هنگام گرم کردن به هیچ وجه خوب نخواهد بود، لذا بهتر است یک گوشه دنج گیر بیاورید تا کسی رو اعصابتان نرود. علاوه بر حنجره، سینه و سر را نیز می‌بایست گرم کنید.

۵ـ اجازه ندهید آب بدنتان کم شود زیرا بطور طبیعی بدن افراد خواننده‌ به آب خیلی بیشتری نیاز دارد؛ لذا بهتر است اول صبح که بیدار می‌شوید حداقل یک لیوان آب بخورید تا خیلی از ارگان‌های بدن باز شوند؛ فراموش نکنید که حتی اگر شما یک خواننده حرفه ­ای باشید در صورت خشک بودن بدنتان با مشکل رو برو خواهید شد. کسی که مداحی می‌کند باید حداقل روزی ۸ لیوان آب بنوشد.

۶ـ دقت داشته باشید همانگونه که قبلا هم ذکر شد در بحث صوت ما با دو مقولۀ مستقل « ویژگی‌های صوتی » و « توانائی‌های صوتی » مواجه هستیم و تمرینات صوتی در راستای تقویت و ارتقاء توانائی‌های صوتی است. لذا شما ویژگی­ های صوتی همچون زیر و بم بدون صدا را نمی­ توانید تغییر دهید اما با تمرینات صوتی می توان توانایی­ های صوتی همچون طنین صدا؛ وضوح صدا؛ انعطاف پذیری صدا( حنجره) استقامت صدا، و ولوم صدا را تقویت کرده و ارتقاء دهید.

۷ـ لازم است در ابتدای امر آموزش در نزد اساتید اهل فن تست صوت داده شود تا میزان آمادگی حنجره و میزان استعداد فرد در فراگیری این مباحث مشخص و سپس بر آن اساس برنامۀ آموزشی تدوین و بدان عمل شود؛ لذا هرچه میزان آمادگی حنجره فرد پائین تر باشد لازم است فرد نوآموز به همان اندازه تلاش بیشتری در تمرینات داشته باشد. اما نکته بسیار مهمی که لازم است مورد توجه ویژه قرار بگیرد این است که استاد مدرس و نوآموزان دو نگاه و دو وظیفۀ متفاوت نسبت به نتیجه تست صوت؛ باید داشته باشند.

در توضیح این جمله باید گفت بعضی از اساتید بعد از گرفتن تست صوت به وضوح و با صراحت به نوآموزانی که صوت خوبی ندارند می­ گویند که تو به درد مداحی نمی­ خوری و ....  شاید اگر تست صوت برای آموزش آوازخوانی باشد این حرف و شیوه گفتن صحیح باشد اما در بحث مداحی قطعاً نادرست است چرا که در باب مداحی اصل معنویت است و مابقی مسائل ابزار رسیدن زودتر و بهتر به این معنویت است لذا از نظر اعتقادی هیچ کس اجازه ندارد به کسی بگوید تو مداح می­ شوی یا خیر، از کجا معلوم که شیدالشهدا همان مداحی که به زغم ما به درد مداحی نمی­ خورد را بهتر نپذیرد و اگر در روز قیامت سیدالشهدا به آن مدرس بگوید تو با چه اجازه ­ای به محب ما گفتی مداح نمی­ شود و اجازه مداحی به او ندادی؟؟ آنگاه پاسخی نخواهیم داشت و شرمنده و سرافکنده خواهیم بود، لذا بهتر است اساتید در اینگونه موارد ضمن بیان حقیقت، با استناد به احادیثی چون: لِکُلِّ شَیءٍ حِلیَةٌ وَ حِلیَةُ القُرآنِ اَلصُّوتُ الحَسَن   پيامبر خدا صَلَّیَ‌الله‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم فرمودند: هر چيزى زيورى دارد و زيور قرآن صوت خوش است کنزالعمّال ص ۲۷۶۸  زَیَّنُوا القُرآنَ بِأصواتِکُم پيامبر خدا صَلَّیَ‌الله‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم فرمودند: قرآن را با صداهاى [خوش ]خود، زينت بخشيد بحارالأنوار ج۹۲ ص ۱۹۰ حَسِّنُوا القُرآنَ بِأَصوَاتِکُم؛ فَأِنَّ الصُّوتَ الحَسَنَ یَزیدُ القُرآنَ حُسنَا  پيامبر خدا صَلَّیَ‌الله‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم فرمودند: قرآن را با صداى خوش بخوانيد؛ زيرا صداى زيبا، بر زيبايى قرآن مى افزايد. کنزالعمّال ص ۲۷۶۵ و دیگر احادیث موجود و بیان اینکه اهل بیت قرآن ناطق هستند و آنچه در مورد قرآن رعایت می­ شود باید در مورد اهل بیت هم رعایت شود؛ از او بخواهیم که لازم است تلاش چند برابری برای رسیدن به حد مورد قبول داشته باشد و بهتر است بطور موقت تا رسیدن به آمادگی صوتی کمتر در مجالس عمومی مداحی کند و برایش آرزو و دعای موفقیت داشته باشد.

اما وظیفۀ خود نوآموز چیزی متفاوت با وظیفۀ مدرس و استاد است، نوآموزانی که از صوت مناسب یا استعداد لازم برخوردار نیستند وظیفه دارند با استناد به احادیثی که گفته شد فعلاً از خواندن در مجالس عمومی خوداری کنند و نسبت به افراد عادی باید تلاش دو، سه، چهار، پنج یا شش برابری ( بنا به وضعیت حنجره و تارهای صوتی) در تمرینات برای رسیدن به حد قابل قبول داشته باشند؛ به همین دلیل گفتیم مدرس و نوآموز دو نگاه و دو وظیفۀ متفاوت نسبت به نتیجه تست صوت دارند. و نکته آخر اینکه زیبایی صوت یک چیز و آماده بودن صودت چیز دیگری است، آنچه برای مداحی لازم است؛ داشتن حنجره ­ای است که توانایی اجرای الحان را بصورت صحیح داشته باشد نه صوت زیبا، هرچند اگر مداح علاوه بر آمادگی حنجره صوت زیبا هم داشته باشد بسیار بهتر می­ تواند به وظایف خود عمل کند.

قبل از هر چیز لازم است بدانیم صوت چگونه ایجاد می­ شود؟ هوای بازدم انسان هنگام خروج با تارهای صوتی که در حنجره قرار دارند برخورد كرده و آن را مرتعش می­ كند، صدایی كه از این ارتعاش به گوش می­ رسد را صوت می ­گویند.

اولین تمرین صدا سازی

ابتدا مجاری تنفسی و شش ­های خود را با روش تنفس صحیحی که در قسمت اول به آن اشاره کردیم پُر از هوا نموده سپس به آرامی و به مرور بر تارهای صوتی پرتاب کنید. هوای پرتاب شده سبب ارتعاش در آمدن تارها و تولید صدا می‌گردد. این کار را بدون اعمال هیچگونه فشار و نیرویی انجام دهید و در این مرحله کنترلی بر صدا اعمال نکرده و تنها صدای نت‌ها را ایجاد کنید، لازم است به ترتیب از پائین ترین پرده صوتی شروع کرده و هر بار به ترتیب یکی از نت‌ها را ( دو ـ ر ـ می ـ فا ـ سُل ـ لا ـ  سی ) ایجاد کنید و در مرحلۀ بعد نت بعدی را ایجاد کنید و در هر بار سعی کنید یک پرده به صدای خود اضافه کنید. ضمنا سعی کنید در هر بار تمرین مدت کشش­ ها را بیشتر نمائید. ( لازم است با تمرینات منظم مدت این کشش به ۴۰ ثانیه برسد) با این تمرین ضمن اینکه به تقویت حنجره و تارهای صوتی خواهید پرداخت کم کم پرده ­ها و طبقات صوتی را شناخته و به آن تسلط خواهید یافت. به عنوان مثال در این تمرین مراحل زیر انجام شود ۱ـ  کشش ممتد نت « دو » در پرده سه صوتی ۲ـ  کشش ممتد نت « ر » در پرده چهار صوتی ۳ـ  کشش ممتد نت « می » در پرده پنج صوتی ۴ـ  کشش ممتد نت « فا » در پرده شش صوتی ۵ـ  کشش ممتد نت « سُل » در پرده هفت صوتی ۶ـ  کشش ممتد نت « لا » در پرده هشت صوتی ۷ـ  کشش ممتد نت « سی » در پرده نه صوتی

بهتر است برای ثبت تمرین از یک دیاپازون (وسیله‌ای که با آن می‌توان صدای نت‌ها را دقیقاً تولید نمود) استفاده نمایید تا گوش خود را به صدای صحیح نت‌ها عادت دهید. لازم است این تمرین را متناسب با میزان هوش، استعداد و آمادگی حنجره روزانه در چند نوبت و هر مرتبه لااقل به مدت پنج دقیقه انجام دهید تا جائیکه هم به پرده ­های صوتی مسلط شوید و هم حنجره شما به حد مطلوب و قابل قبولی برای اجرای لحن ­های متنوع برسد.

مرحله دوم تمرین:  پس از فراگیری درست اداکردن نت‌ها، در این مرحله با همان روش گفته شده در بالا از هجاهای (آ - ای - او - اَ - اِ - اُ) برای ادا کردن نت‌ها استفاده کنید. دقت کنید صدا به سقف دهان پرتاب شود و زنگ خاص خود را به دست آورد؛ این کار در روانخوانی مؤثر است و باعث می‌شود که به اندازه ظرفیت خود کلام، به کلمات نیرو وارد شده و کلمات بی دلیل سنگین نشوند.

مرحله سوم تمرین: بعد از انجام موفقیت آمیز مراحل قبل در این مرحله با رعایت نکات گفته شده و با همان شیوه اینبار تمرین را با اذان گویی انجام دهید، دقت داشته باشید که این اذان گفتن با اذان گویی که در مجامع و مساجد صورت می­ گیرد کمی متفاوت است زیرا در این تمرین هدف زیبایی اذان گویی نیست بلکه سه هدف از این تمرین مد نظر است: ۱ـ تقویت تارهای صوتی و حنجره ۲ـ آشنایی با پرده های صوتی ۳ـ تمرینی برای کنترل خروج هوا، لذا لازم است کشش حرف مورد نظر ( بصورت مرحله اول همین تمرین) در آخرین کلمه از هر فراز اذان باشد تا تمرینی بشود که شما در تلفظ چند کلمه قبل، تمام هوای تنفس شده را به یکباره خارج ننمائید.
نکاتی که لازم است در اجرای این تمرین مورد توجه و عمل قرار گیرد:
الف) لازم است در اجرای این تمرین و دیگر تمرین ها نکات گفته شده در جلسه قبل مربوط به تنفس صحیح و همچنین نکات گفته شده در ابتدای بحث این جلسه رعایت شود.

ب) دهان خود را به اندازه یک سکه یا یک بند انگشت باز نموده و هجاها و صداها را با حنجره ادا نمائید.
ج) دقت کنید که صدا در بینی و در حلق نرود (زمانی که زبان کوچک به عقب کشیده می‌شود، صدا در بینی شنیده می‌شود و زمانی که انتهای حنجره به کار برده شود صدا در حلق شنیده می‌شود)

د) متاسفانه در بعضی از جلسات آموزشی که تخصص لازم را ندارند بعضاً دیده شده که فرد مدرس به نوآموزان می گوید بروید در محیط باز آنقدر فریاد بزنید تا از حنجره شما خون بیاید آنگاه صدای شما باز خواهد شد که این امر نشانگر بی سوادی و عدم تخصص مدرس است و نتیجۀ چنین تمرین نادرستی کشیدگی تارهای صوتی و دیگر امراض حنجره است؛ در تمرینات صدا سازی تا جایی می­ توانید به حنجره فشار بیاورید که موجب ضربه زدن به تارهای صوتی و حنجره نشود، لذا هرگاه در حنجرۀ خود احساس سوزش داشتید بدانید که یا فشار بیش از حد به حنجره آوره ­اید و یا اینکه روش تمرینات شما نادرست بوده است لذا لازم است در این مواقع دست از تمرین کشیده و ضمن مشورت با اهل فن تحت نظر یک استاد ذیصلاح به تمرین ادامه دهید.

تمرین آزاد سازی ماهیچه ­های دستگاه تکلم

بسیار دیده شده است که بعضی از نوآموزان ناخوادگاه گلو، فک و حتی شانه­ های خود را منقبض کرده و باعث گرفتگی تارهای صوتی، خستگی زود هنگام و نهایتاً انجام ناموفق تمرین می­ شوند. باید بسیار مراقب باشید قبل از شروع تمرین و یا در هنگام تمرینات، شانه­ ها، گلو، حنجره و فک حالت منقبض بخود نگرفته و سفت یا درگیر نباشد بلکه در حالت کاملا طبیعی باشند.

آزاد سازی اعضای تکلم یکی از مهم­ترین بخش­ های صداسازی است و بدون دست یابی به آن موفقیت شما در این بخش بسیار دشوار و حتی گاهی مواقع غیر ممکن خواهد بود. در واقع تمرینات این بخش خود بخش مهمی از تمرینات صداسازی است که علاوه بر جلوگیری از انقباض و سفت شدن اعضای تکلم، باعث تقویت آنها و باز نمودن حنجره و تارهای صوتی می­ شود.

برای اینکه از سفت شدن و انقباض ناخوادگاه گلو و فک جلوگیری کنید می­ توانید از تمرینات زیر استفاده کنید. الف) چندین بار خمیازه عمیق بکشید و سعی کنید در هنگام خمیازه کشیدن مجرای گلو کاملا باز شده و هوا جریان پیدا کند، این کار باعث باز شدن عضلات گردن و دهان می شود. ب) چند صرفه­ کوتاه و پی در پی بزنید بطوریکه آنرا در پردۀ دیفراگم خود حس کنید؛ این کار باعث شُک به ماهیچه ­ها و نتیجتاً منبسط شدن آنها می­ شود. ج) در هنگام گرفتگی گردن چرخاندن متداوم سر به سمت چپ و راست و تلفظ کلمات بطور آهسته باعث آزاد شدن ماهیچه­ های گردن گردد. د) چرخش لب­ها نیز تمرینی مهم در این بخش محسوب می­ شود. این چهار تمرین ساده علیرغم ساده بودن آن از اهمیت بالایی در جلوگیری از منقبض نشدن فک و گردن و شانه ­ها برخوردار است.

تمرینات نوک زبانی: یک خوانده لازم است یاد بگیرد که بیشترین استفاده را از نوک زبانش برای تلفظ کلمات داشته باشد. زبان انسان ماهیچه ­ای قدرتمند در دهان است که ریشۀ آن دقیقا در بالای حجنره و تارهای صوتی است و به نوعی متصل به آنهاست، به همین دلیل منقبض شدن زبان که غالباً بر اثر فشار غیر طبیعی بوجود می ­آید منجر به انقباض و گرفتگی تارهای صوتی و حنجره می ­گردد. برای آنکه از انقباض و گرفتگی زبان جلوگیری کنیم لازم است یاد بگیریم ضمن چابک و چالاک کردن زبان در هنگام تلفظ کلمات بار اصلی را بر دوش نوک زبان انداخته تا انتهای زبان، تلفظ کلمات با قسمت انتهایی زبان علاوه بر اینکه باعث انقباض زبان و به طبع آن ایجاد فشار بر حنجره و نهایتاً گرفتگی حنجره می­ شود عامل می ­گردد که صدای شما فشرده و یا تو دماغی شنیده شود. این نقیصه همچنین منجر به کشیدگی صوت نیز می ­شود. برای آنکه یاد بگیریم از نوک زبان بیشتر استفاده کنیم ابتدا نوک زبان را به لب پائینی رسانده و ثابت نگه دارید؛ دهانتان را نیمه باز نگه داشته سپس سعی کنید اصوات و کلمات « یا و آ » را تلفظ کنید بطوریکه نوک زبان ثابت و صدای در جلوی دهان ایجاد شود.

یکی دیگر از تمرینات تقویت نوک زبان تلفظ مکرر حرف نوک زبانی « ن، ل، ت، ر » است بطوریکه قسمت عقب زبان بی حرکت باشد. سعی کنید نوک زبان به اختیار خودتان باشد و ده بار هر یک از چهار حرف نوک زبانی را با مصوّت های کوتاه و بلند تکرار کنید: مثل : « لَ  لِ  لُ  لا  لی  لو» « نَ  نِ  نُ  نا  نی  نو » « تَ  تِ  تُ  تا  تی  تو » « رَ  رِ   رُ   را  ری  رو »

همچنین خواندن قرآن با روش تحدیر یا حدیر و نیم حدر که معمولا برای مرور حفظ قرآن استفاده می­ شود در تقویت نوک زبان مؤثر است چنانچه شور خوانی های و سبک های تند می­ تواند موثر واقع شود.

عوامل مؤثر در صداسازی و تمرینات آن

عوامل مختلفی در كیفیت صدای هر فرد و مؤثر بودن یا نبودن تمرینات صدا سازی می­ تواند نقش آفرین باشد که این عوامل عبارتند از:

۱ـ  ژنتیك: یكی از عوامل مؤثر بر صدا ژنتیك است و برخی از افراد استعداد ارثی قابل توجهی در خوانندگی دارند، و به طور طبیعی صدایشان حد مطلوبی از قابلیت‌های صدایی را داراست، مثل خاندان مؤذن زاده اردبیلی. البته باید توجه داشت كه استعداد ذاتی به تنهایی نمی‌تواند باعث توفیق در مداحی شود، بلكه تجربه ثابت كرده؛ در وحله اول، عامل توفیق مداحان، پشت كار و ثبات قدم آن‌ها بوده است

۲ـ تنفس و آب  هوا: معمولاً هوا در صدا تأثیر می­ گذارد، البته این تأثیر برای همه افراد یكسان نیست. اما بطور کلی دود، آلودگی هوا، هوای سرد و دخانیات روی صدا اثر منفی می گذارد كه باید مخصوصاً هنگام خواندن از آن‌ها دوری جست.

۳ ـ گوارش: مواد خوراكی معمولاً در صدا تأثیر می­ گذارد که این تأثیرات نسبت به افراد مختلف متفاوت است که در مبحثی مستقل بنام اخلاق صوتی به آن خواهیم پرداخت. اما بطور کلی می­ توان گفت معمولاً آشامیدنی­ های سرد، داغ و خوردنی‌های بسیار شور، شیرین، تند و ترش مخصوصاً سرخ كردنی ­ها بر صدا اثر منفی می ­گذارند. و غذا ها و نوشیدنی های ملیّن برای حنجره مفید است.

۴ـ توانایی جسمی: قدرت جسم معمولاً بر قدرت صدا و اجرای صحیح تمرینات تأثیر می­ گذارد، لذا توصیه می ­شود با ورزش مداوم توانایی جسمی خود را بالا ببرید كه به دنبال آن توانایی صدای شما هم بالا خواهد رفت.

۵ ـ تمرین و ممارست: شاید بتوان گفت كه تنها مسئله­ ای كه بیشترین اثر را در صدا دارد، تمرین و ممارست است. قابل ذكر است تاكنون بیشتر افرادی كه در منصب مقدس مداحی اهل بیت(ع) به موفقیتی دست پیدا کرده‌اند به واسطه تمرین مداوم و منظم بوده است.